آشنایی با آداب و سنن نوروز در ایران

عید نوروز که با آمدن سال جدید آغاز می‌شود یکی از اعیاد ویژه ایرانیان است. از قدیم‌الایام مردم خود را در آخرین ماه سال برای جشن نوروز و سال جدید آماده می‌کردند. از خانه تکانی گرفته تا تهیه کردن ماهی و سبزه که تنها بخشی از روسمات و آداب نوروز قبل از عید است. عید نوروز آداب و رسوم خاصی دارد که شاید برایتان جالب باشد دلایل اجرای برخی از این رسومات را بدانید. در این مقاله به ذکر آداب و سنن نوروز پرداخته‌ایم.

نوروز باستانی كه از هزاران سال پیش تاكنون جشن ملی ایرانیان است ، جشن رستاخیز طبیعت و نوشدن زندگی است ، جشن جنبش و تكاپو و كار و كوشش و جشن سرشت است. عید نوروز و گرامی بودن آن نزد ایرانیان بسیار دیرین و كهن است ، چنان كه پیدایش آن را به جمشید پیشدادی نسبت داده‌اند. با بررسی نوشته‌های پیشینیان ، به انگیزه‌های بسیاری درباره برپایی جشن نوروز برمی‌خوریم كه بیشتر جنبه داستانی دارد تا باستانی. ایرانیان شمالی كه كیش و آیین زرتشتی داشتند، آغاز سال را با فرارسیدن بهار و ایرانیان جنوبی آغاز سال را با آغاز فصل زمستان جشن می‌گرفتند.

آداب و سنن مردم در اعیاد، فرهنگ و تمدن ملل مختلف را نشان می‌دهد، البته آداب و سنن در ملل گوناگون مختلف است ، مثلا در عید یهودیان کشتن انسان و خون گرفتن از انسان و داخل نان ریختن مطرح است و در بعضی عید‌های مسیحیان با شراب خمیر و نان درست می‌کنند، لذا این اعیاد سنن قابل توجهی است و هویت و عظمت برخی ملل و یا سقوط و رکود و جمود برخی دیگر را نشان می‌دهد و عید هر ملتی در خور فرهنگ آن ملت است.

آداب و سنن نوروز در ایران

خانه تکانی
«خانه تکانی» برای زدودن آلودگی‌ها و سیاهی‌ها و بیرون افکندن پلشتی‌ها از فضای خانه از رسم‌های کهن ایرانیان و از سنن نوروز در آستان رسیدن سال نو بوده است. هنوز هم این رسم همچون گذشته در سراسر ایران میان مردم ایران معمول است. امروزه بانوان از چند روز به نوروز مانده، و معمولا تا پیش از فرا رسیدن شب چهارشنبه آخر سال، به خانه تکانی می‌پردازند. خانه تکانی و زدودن آلودگی‌ها و پلشنی‌ها از فضای خانه و کاشانه در آخر سال کهنه، مظهر و نمادی از زدودن سیاهی و مرگ و کهنگی از خانه و آماده کردن فضایی پاک و پاکیزه در آستانه نوروز برای استقبال از روشنایی‌ها و خوبی‌ها است.

کاشتن سبزه
کشت کردن دانه در روزهای پایانی سال و چند قدمی بهار، عملی نمادین و از آداب و سنن نوروز است. در اوستا کاشتن سبزه با کاشتن حقیقت و فضیلت برابر است. امروز، در همه‌ خانه‌ها رسم است که ده روز یا دو هفته پیش از نوروز، در ظرف‌های کوچک و بزرگ، کاسه، بشقاب، پشت کوزه و ...، دانه‌هایی چون گندم، عدس، ماش و ... می‌کارند. موقع سال تحویل و روی سفره «هفت سین» بایستی سبزه بگذارند. جالب است بدانید که در ایران کهن، "بـیست و پنج روز پیش از نوروز، در میدان شهر، دوازده ستون از خشت خام بر پا می‌شد و بر فراز هر ستونی دانه‌هایی از حبوبات می‌کاشتند و در ششمین روز فروردین، خرداد روز، با سرود و ترنم و شادی، این سبزه‌ها را می‌کندند و برای فرخندگی به هر سو می‌پراکندند"

سفره هفت سین
یکی دیگر از آیین‌ها و سنن نوروز که از دیرگاهان پیشینه داشته و هم امروز تقریبا در همه شهرهای ایران رایج است چیدن سفره هفت سین است. چیدن سفره هفت سین رسم و باوری کهن است که همه اعضای خانواده در موقع سال تحویل در خانه و کاشانه خود در کنار سفره هفت سین سال نو گرد آیند. در سفره سفید رنگ هفت سین، از جمله، هفت رویـیدنی خوراکی است که با حرف "س" آغاز می‌شود و نماد و شگونی بر فراوانی رویـیدنی‌ها است. در سفره هفت سین سیب، سبزه، سنجد، سماق، سیر، سرکه، سمنو و مانند این‌ها می‌گذارند. افزون بر آن آینه، شمع، ظرفی آب که نارنج در آن است، تخم مرغ رنگ کرده، ماهی قرمز، نان، سبزی، گلاب، گل، سنبل، سکه و کتاب دینی (مسلمانان قرآن و زرتشتیان اوستا و ...) نیز زینت‌بخش و آسمانی نمودن سفره هفت سین است.

سبزی پلو ماهی شب عید
از دیر باز و طبق سنن نوروز در قدیم رسم بر این بوده است كه ناهار یا شام روز اول بهار سبزی‌ پلو با ماهی باشد، زیرا سبزی نشان از سرسبزی بهار و برنج نشان از بركت و پرباری دارد. همچنین ماهی نیز سمبلی از جنب و جوش و روشنی بوده و اخیرا هم به سمبلی از سلامتی تبدیل شده است، بنابراین آغاز سال نو با نشانه‌های خوب خدا نوعی شكرگزاری بر نعمت‌های او خواهد بود.

خواندن دعای سال تحویل
در میان مسلمانان، رسم چنین است که پس از تحویل سال، همه اعضای خانواده به یکدیگر «عید مبارکی» می‌گویند. کوچک‌ترها دست بزرگترها را می‌بوسند و بزرگ‌ترها صورت کوچک‌ترها را. آنگاه، بزرگ خانواده دعای سال تحویل زیر را می‌خواند و دیگران آن را تکرار می‌کنند:

یا مّقَلِّبَ القُلوبِ و الاَبصار،

یا مُدبِّرَ الَّیلَ وَ النَّهار،

یا مُحَوِّلَ الحولِ وَ الأحوالِ

حَوِّل حالَنا اِلی اَحْسَنِ الحال

پس از خواندن دعای سال تحویل، بزرگ خانواده قرآن را می‌گشاید و هفت سوره یا هفت آیه از قرآن را که با کلمه «سلام» آغاز می‌شود، می‌خواند. با خواندن این آیات، آفت‌ها و بلاهای آسمانی و زمینی و شیطان را از محیط خانه و خانواده دور می‌کنند و سلامت و آرامش را به خانه در سال نو می‌آورند.

دید و بازدید نوروز
از اول تا دوازدهمین روز نوروز را مردم به رفت و آمد به خانه بزرگان و خویشان و آشنایان و دید و بازدید از یکدیگر و شادباش گویی به هم اختصاص می‌دهند. این یکی از سنن نوروز است که از قدیم میان گروه‌ها و قشرها و طبقات مختلف اجتماعی در شهر و روستا مرسوم بوده است. در مراسم دید و بازدید نخست کوچک‌ترها به عید دیدنی بزرگترها می‌روند، بعد بزرگ‌ترها بازدید کوچک‌ترها را پس می‌دهند. در نخستین روز عید، بستگان و دوستان به دیدن کسانی که عزیزی را در سال کهنه از دست داده‌اند می‌روند و به بازماندگان او «سرسلامتی» می‌دهند.

حاجی فیروز
حاجی فیروزها گروهی بودند كه از دوران ارباب و نوكری و حرمسراداری به وجود آمده بودند. به این خاطر كه چون آزاد و یا رانده شده و یا تشكیلات اربابانشان به هم ریخته بود، بی سر و سامان می‌شدند، به ناچار به خاطر بی‌مویی صورت و سیاهی چهره مورد مسخره مردم قرار گرفته و امرار معاش می‌كردند. آن‌ها با سیاه كردن چهره و پوشیدن لباس سرخ به خاطر نشاط بخشی و داشتن نام فیروز، كه یكی از اسامی بعد از خریده شدنشان بود كه صاحبانشان به خاطر شگون به رویشان می‌گذاشتند: مانند: مبارک ،سعادت ، شربت ، بشیر، زمرد، الماس ، یاقوت و امثال آن.


سیزده به در
آخرین آداب از سنن نوروز رفتن به طبیعت در روز پایان دوره جشن‌های نوروزی است. در این روز مردم بنا بر یک سنت فرهنگی از خانه‌ها بیرون آمده و به دشت و صحرا و باغ می‌روند تا آخرین روز عید را در طبیعت و در کنار سبزه و گیاه و آب روان چشمه‌ها و جویبارها به شادی و خوشی بگذرانند. نزدیکی‌های غروب قبل از ترک کردن صحرا، هر خانواده سبزه‌ای را که پیش از نوروز به نشانه برکت و فراوانی کاشته‌اند، در آب می‌اندازند و به خانه‌های خود بازمی‌گردند.