گزارش حقیقت‌یاب از «اولین سیل بهار۹۸» چه می‌گوید؟

نتایج تحقیقات انجام شده از سوی علی‌بیت‌اللهی، رئیس بخش خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن وشهرسازی و یک تیم تحقیقاتی متشکل از برخی کارشناسان این مرکز و همچنین مسوولان اداره کل راه وشهرسازی استان گلستان و کارگروه مخاطرات زلزله ولغزش لایه‌های زمین در این استان نشان می‌دهد دست‌کم ۷ عامل مهم متشکل از عوامل طبیعی وانسان‌ساز در بروز و تشدید سیلاب روزهای ۲۸ اسفند ۹۷ تا دوم فروردین ۹۸ دخالت داشته‌اند. محققان در تشریح این عوامل تاکید می‌کنند که تلفات گسترده سیلاب اخیر در استان گلستان و گسترش دامنه آن در وهله اول ناشی از بی‌توجهی به هشدارهای هواشناسی درخصوص پیش‌بینی بارش شدید در استان و وقوع سیل و همچنین بی‌عملی در مقابله با جنگل‌خواری، سوء‌مدیریت در حوزه آبخیزداری و محافظت از عناصر طبیعی استان گلستان است.

بنا بر اعلام این تیم تحقیقاتی، سیل ایجاد‌شده در این استان در ۲ روز پایانی سال گذشته و ۲ روز ابتدایی سال‌جاری از نوع «سیل ناگهانی» بوده است؛ سیل ناگهانی سیلی است که در اثر بارش بسیار شدید باران به‌طور ناگهانی و تنها در عرض مدت زمانی کوتاه منجر به ایجاد جریان سیلاب می‌شود؛ این در حالی است که در جریان ایجاد سیلاب‌های عادی اگرچه حجم قابل‌توجه بارش‌ها منجر به ایجاد سیل می‌شود اما بارندگی چندان رگباری و شدید نیست و به دلیل ایجاد سیلاب به‌صورت تدریجی، زمان و فرصت کافی برای اقدامات مورد نیاز در مواجهه با سیل وجود دارد.

بررسی‌های بر پایه تحقیقات به عمل آمده از سوی این تیم مطالعاتی درباره جزئیات بروز سیلاب در استان گلستان نشان می‌دهد به دنبال استقرار سامانه بارشی وسیعی از روز ۲۶ اسفندماه بر بخش وسیعی از آسمان استان گلستان و استمرار بارندگی‌های شدید در دو روز پایانی سال ۹۷ و دو روز ابتدایی سال ۹۸، بارندگی‌ها منجر به بروز سیل ناگهانی در امتداد رود گرگان و رودخانه‌های متصل به آن شد؛ این در حالی است که سامانه‌های بارشی از روزهای قبل با اشباع کردن حوضه‌های آبریز استان گلستان منجر به بالا آمدن آب رودخانه‌های متعدد و سرریز شدن سدهای استان مانند بوستان، گلستان، نرماب و وشمگیر شد؛ به‌عنوان مثال در صبح چهارشنبه ۲۹ اسفند ۹۷، ورودی آب سد وشمگیر ۲۲۰ مترمکعب بود که این عدد در ساعت یک بعد از ظهر به ۴۲۰ مترمکعب در ثانیه رسید.

نتایج تحقیقات به عمل آمده درخصوص گستره مکانی اثر بارش و تشکیل سیلاب اخیر در استان گلستان نشان می‌دهد محدوده جغرافیایی ۹ شهرستان در استان گلستان تحت تاثیر سیل قرار گرفت؛ مساحت تقریبی حوزه بارش و تجمع آب ۸۵۰۰ کیلومتر مربع بوده و گستره شهرستان‌های مراوه تپه، کلاله، گنبد، گالیکش، مینودشت، آزادشهر، رامیان، علی‌آباد، آق‌قلا و بخش غربی شهرستان گرگان را در برمی‌گیرد؛ مساحت تحت تاثیر ناشی از سیل اخیر استان گلستان در واقع ۴۰ درصد از مساحت کل این استان را به خود اختصاص می‌دهد؛ در چنین گستره‌ای بر اساس آمارهای رسمی حدود ۷۵۰ آبادی با جمعیتی بالغ بر ۶۹۵ هزار نفر زندگی می‌کنند؛ تعداد واحدهای مسکونی این مراکز جمعیتی حدود ۱۸۱ هزار واحد است که ۱۳۵ هزار واحد آن معادل ۷۴ درصد از کل واحدها بدون اسکلت و فاقد مقاومت کافی در برابر مخاطرات طبیعی هستند؛ همچنین از تعداد ۲۹ شهر استان گلستان، ۲۲ شهر در این گستره واقع شده‌اند که جمعیتی بالغ بر ۸۴۴ هزار نفر را در ۲۴۶ هزار واحد مسکونی جای داده‌اند؛ از این تعداد واحد مسکونی نیز معادل ۴۷ درصد کل واحدها برابر با ۱۱۷ هزار واحد فاقد اسکلت هستند.برآوردهای اولیه از میزان خسارت‌های سیل اخیر در استان گلستان از آسیب‌دیدگی حدود ۱۲ هزار واحد مسکونی در اثر سیلاب حکایت دارد.

تحقیقات به عمل آمده در کوتاه‌ترین زمان ممکن پس از وقوع سیلاب در استان گلستان، از سوی این تیم تحقیقاتی درخصوص مشخصات سیل گلستان حاکی است براساس داده‌های اداره کل هواشناسی استان، ظرف حدود ۴ روز بارش، میزان بارندگی در ایستگاه توسکاچال مینودشت به ۳۵۴ میلی‌متر رسید؛ تحقیقات نشان می‌دهد بیشترین میزان بارش در مقطع زمانی سیلاب اخیر استان گلستان در این ایستگاه به ثبت رسیده است؛ این در حالی است که متوسط درازمدت بارش سالانه در حوضه رود گرگان، ۲۶۷ میلی‌متر در سال بوده است؛ بارش روزانه سیلاب اخیر در ایستگاه توسکاچال مینودشت حدود ۸۹ میلی‌متر بوده که در مقایسه با مقدار میانگین درازمدت حوضه، ۱۲۲ برابر آن برآورد می‌شود که عدد بسیار قابل تاملی است. همچنین آمارها حاکی است میزان بارش باران در دو روز آخر سال ۹۷ و دو روز اول سال ۹۸، در کل استان گلستان معادل ۳۸ درصد متوسط بارش سالانه در این استان بوده است.

بارندگی‌های متوالی در آخرین روزهای سال ۹۷، نهشته‌های سطحی گستره حوضه را اشباع و در ادامه بارندگی، رواناب‌هایی با دبی بسیار بالا در امتدادی که شیب و مورفولوژی حوضه آن را هدایت می‌کند، به‌وجود آورد؛ در مسیر شمال شرق به گنبد در طول حدود ۸۰ کیلومتری آب به سمت گستره شهرستان گنبد روان شد؛ البته حرکت آب از سوی گنبد به آق‌قلا، وضعیت آق‌قلا را با مشکل بیشتری مواجه کرد که آب‌گرفتگی و تخلیه‌های اضطراری بیشتری را بر شهر و روستاهای اطراف تحمیل کرد؛ این در حالی است که شیب ملایم و اندک در برخی مناطق منجر به پخش‌شدگی سیلاب در گستره وسیعی از مناطق شهری و روستایی تحت تاثیر سیل شد؛ بررسی‌ها نشان می‌دهد ارتفاع از سطح دریا در گنبد حدود ۳۶ متر و در انتهای مسیر سیلاب، در روستای خواجه نفس منهای ۲۶ متر(۲۶ متر پایین‌تر از سطح آب‌های آزاد)، بوده که اختلاف ارتفاعی حدود ۶۰ متری را از ابتدا تا انتهای مسیر پرپیچ رودخانه و مسیل به‌طول ۱۸۵کیلومتر نشان می‌دهد؛ چنین شیب ملایم و کمی در مسیر آبراهه و رودخانه در اثر سیل ناگهانی، پخش‌شدگی آب و غوطه‌وری مراکز جمعیتی در سیلاب را موجب شد؛ شواهد نشان می‌دهد سیلاب گلستان در برخی از قطعات مسیر پهن‌تر و عریض‌تر و در بعضی از بخش‌های مسیر باریک‌تر است که میانگین پهنای ۷/ ۲ کیلومتر برای آن با توجه به تصاویر سازمان فضایی، به‌نظر عددی منطقی است.

محققان در بخش دیگری از گزارش خود از جزئیات سیل اخیر استان گلستان، ارتفاع سیلاب را براساس محاسبات انجام شده به‌طور میانگین ۷/ ۳ متر تخمین زده‌اند و تاکید کرده‌اند این عدد صرفا جهت ارائه تصوری از حجم آب اعلام شده و مسلم است که در سیلاب این حجم از آب در یک لحظه در یک مسیل رها نمی‌شود.

محققان در سومین بخش از گزارش خود درخصوص رخداد سیل استان گلستان دلایل بروز سیل در این استان را مورد بررسی و تشریح قرار داده‌اند؛ بنا بر اعلام این تیم تحقیقاتی عوامل اصلی و کاملا شناخته شده رخداد سیل در دو دسته دلایل «استاتیکی» و «دینامیکی» قرار می‌گیرد، این در حالی است که در تشدید اثر سیلاب نیز عوامل طبیعی و انسان‌ساخت نقش عمده‌ای دارند؛ شرایط زمین، مساحت حوضه آبریز و شیب آن در دسته عوامل استاتیکی و مقدار و شدت بارندگی نیز به دلیل خصوصیت متغیر آن نسبت به زمان در دسته دینامیکی قرارمی‌گیرند.

«مقدار و شدت بالای بارش» اولین و مهم‌ترین دلیل ایجاد سیل در این مطالعه عنوان شده است؛ همان‌گونه که اشاره شد میزان بارش شدید طی ۴ روز در استان گلستان برابر با ۳۸ درصد میانگین سالانه بارش در این استان بوده است که عدد قابل توجهی است؛ شواهد و تحقیقات انجام شده نشان می‌دهد شرایط استاتیکی در گستره بین آق‌قلا و گنبد و اراضی جنوبی آن پتانسیل تجمع آبی بالایی را به منطقه داده است که رخداد سیلاب‌های متعدد در این منطقه به خودی خود گویای این مطلب است؛ از سوی دیگر قرار‌گیری این خطه در نوار ساحلی و نسبتا پربارش وجه دینامیکی رخداد سیل را به‌صورت بالقوه زیاد کرده است؛ دومین عامل موثر در بروز سیلاب استان گلستان در این گزارش «مورفولوژی زمین» اعلام شده است؛ همگرایی جهت شیب زمین از جنوب به شمال و از شرق به غرب موجب تجمع آب در نوار شرق به غرب و در امتداد مسیر بین شهرهای گنبد و آق‌قلا شد؛ شیب از جنوب به شمال در امتداد جنوب گرگان-گرگان-آق‌قلا تجمع آبی فراوانی را در گستره هموار آق‌قلا موجب شد که باعث آب‌گرفتگی بخش وسیعی از این شهر شد. از سوی دیگر شیب ملایم و زمین هموار در محدوده بین گنبد تا غرب آق‌قلا امکان پخش‌شدگی آب سیلاب را فراهم آورد و باعث شد آب‌گرفتگی گسترده‌ای در مراکز جمعیتی و مسیرهای جاده‌ای و راه‌آهن رخ دهد که کم‌سابقه بوده است.

«جنس خاک» سومین عامل موثر در تشدید سیلاب در استان گلستان عنوان شده است؛ تحقیقات انجام شده از سوی محققان نشان می‌دهد سطح مسیر سیلاب و اراضی اطراف آن را نهشته‌های ریزدانه با ۳۰ درصد تقریبی خاک رس پوشانده است؛ نهشته‌های ریزدانه با درصد بالای رس، در اثر اشباع‌شدگی نفوذ‌پذیری، قابلیت انتقال بسیار پایینی خواهند داشت که این امر، ماندگاری آب سیلاب و پخش‌شدگی آن را در سطح زمین موجب می‌شود. مصداق این نکته را در کل مسیر بین گنبد تا آق‌قلا می‌توان مشاهده کرد؛ در چنین حالتی از آنجا که جذب آب‌سطحی به‌دلیل اشباع‌شدگی ناشی از بارش‌های روزهای پیشین و ریزدانه بودن نهشته‌های سطحی، در زمین صورت نمی‌گیرد، اثر مخرب سیلاب و آب‌گرفتگی‌های ناشی از آن را تشدید می‌کند.

چهارمین عامل موثر در تشدید سیلاب اخیر در استان گلستان مربوط به «اثر سدها و پر بودن حدود ۸۸ درصد از حجم سدهای در دست بهره‌برداری در استان» تا پیش از شروع بارندگی در روزهای ۲۷ و ۲۸ اسفند بوده است؛ هر چند مدیریت منابع آب در استان باید به‌طور کلی و با هدف ذخیره آب مورد نیاز در فصل و ماه‌های گرم، سطح آب پشت سدها را در حد مطلوبی حفظ کند اما از طرف دیگر در مواردی که هشدار وقوع سیل وجود داشته باشد لازم است با هدف جلوگیری از تخریب سد و ایجاد سیل ناگهانی نسبت به تخلیه آب سدها تصمیم‌گیری کند؛ این در حالی است که تا قبل از شروع بارندگی‌های سیل‌آسا و به‌رغم وجود هشدارهای سیل این سدها تقریبا پر از آب و حدود ۸۸ درصد از ظرفیت سدها تکمیل بوده است.

«سوء مدیریت در لایروبی و آبخیزداری مسیرهای رودخانه‌ای» از دیگر عوامل تشدید‌کننده اثر سیل در استان گلستان شناسایی شده است؛ براساس اطلاعات موجود، حدود ۲۷۰۰ تا ۲۸۰۰ کیلومتر رودخانه در گستره استان گلستان امتداد دارند؛ براساس برآوردها در طولی بالغ بر ۱۷۰۰ کیلومتر از این رودخانه‌ها نیاز به عملیات لایروبی وجود دارد که ظرف ۱۰ سال تنها ۱۸۰ کیلومتر آن‌ انجام شده است؛ همچنین ۲۰۰ کیلومتر از طول رودخانه نیز نیاز به دیوارکشی دارد؛ چنین تصوری از وضعیت رودخانه‌ها در این استان، مسلما ریسک سیل و آسیب‌پذیری‌های ناشی از آن را در گستره استان بالا برده است.در سیل اخیر نیز عدم لایروبی مسیر رودخانه، در تشدید طغیان آنها نقش مهمی داشته است؛ این موضوع به خصوص در محدوده غربی گنبد و شرق و غرب آق‌قلا بیشتر نمایان شد.

این در حالی است که اگر چه عملیات آبخیزداری نقش برجسته‌ای در کاهش اثرات تخریبی سیلاب‌ها و جلوگیری از نابودی خاک دارد اما عملیات آبخیزداری در محدوده‌های کوهستانی جنوبی و نیز در شمال استان گلستان به‌صورت پراکنده انجام شده است؛ براساس اطلاعات اخذ شده از اداره کل منابع طبیعی استان گلستان، در ۲ میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار از اراضی این استان تاکنون تنها مطالعات فاز یک شناسایی توجیهی به‌صورت کامل انجام شده که از این میزان فقط در سطح ۵۳۰ هزار هکتار عملیات آبخیزداری انجام شده است.

«زیرساخت‌ها و ساخت‌وسازهای انجام شده» در مناطق متاثر از سیلاب از دیگر عوامل تشدید اثر سیل در استان گلستان معرفی شده است؛ ضرورت‌های مهندسی ایجاب می‌کند زیرساخت‌های حمل‌ونقلی همچون جاده و ریل در ارتفاعی بالاتر از سطح زمین اطراف احداث شوند؛ با این وجود در جریان سیلاب استان گلستان مشاهده شد نحوه احداث و قرارگیری زیرساخت‌های حمل و نقلی به خصوص در برخی از نواحی همچون آق‌قلا منجر به تجمع آب و تشدید سیلاب شد؛ که با هدف جریان آب تجمع یافته، شکافتن راه‌آهن در ۸ نقطه به عرض ۲۰ تا۳۰ متر انجام شد؛ همچنین در امتداد جاده‌ها نیز با هدف سهولت حرکت آب برش‌هایی به جاده‌های مواصلاتی داده شد.

این در حالی است که تجاوز به حریم رودخانه‌ها و ساخت‌وساز در آنها، از دیگر اشتباهاتی است که تاوان آن را می‌توان در جریان سیل استان گلستان مشاهده کرد؛ «سرعت بسیار زیاد تخریب جنگل‌ها و پوشش گیاهی» از دیگر عوامل تشدید اثر سیلاب است؛ براساس گزارش‌های رسمی هم‌اکنون نرخ تخریب متوسط سالانه در استان گلستان نسبت به دو استان گیلان و مازندران دارای بیشترین مقدار و معادل ۷۳/ ۰ درصد است.

تیم تحقیقاتی سیل استان گلستان در پایان گزارش تاکید می‌کنند باید با درس گرفتن از سیل استان گلستان دست‌کم ۵ موضوع مهم را در سرلوحه سیاست‌های مسوولان قرار داد؛ ایجاد سامانه هشدار میدانی سیل که با صرف هزینه‌ای نه چندان زیاد امکان‌پذیر است یکی از این راهکارهاست؛ همچنین لازم است اقدامات پیشگیرانه به منظور کاهش ریسک سیل شامل اقدامات سازه‌ای، آموزشی، آبخیزداری و حفظ پوشش گیاهی انجام شود؛ بررسی استحکام ساختمان‌های تحت تاثیر آب در سیل گلستان و انجام ارزیابی‌های میدانی درخصوص دوام آنها از دیگر ضرورت‌هاست؛ همچنین لازم است ارزیابی‌های فنی مورد نیاز از بابت احتمال نشست زمین و زیرساخت‌ها پس از سیلاب انجام شود؛ حمایت روانی از آسیب‌دیدگان سیل و بررسی وضعیت معیشتی آنها از دیگر اقدامات مورد تاکید در این گزارش است.

منبع: دنیای اقتصاد

1696