معرفی مسجد جامع عتیق؛ قدیمی ترین مسجد شیراز

مسجد جامع عتیق شیراز  ( به انگلیسی : Jameh Atigh Mosque ) به نام مسجد جمعه و مسجد آدینه هم شناخته می شود و قدیمی ترین مسجد شیراز است.

در زمان قدیم که سفرهای حج با کاروان های زمینی انجام می شود و حدود 2 ماه به طول می انجامید ، حجاج شیرازی قبل از رفتن به مکه ، در این محل مراسم حج را آموزش می دیدند و از مسجد عتیق به عنوان  مسجد الحرام  و از خدایخانه به عنوان کعبه برای آموزش عملی حجاج استفاده می شد. 

به دلیل قدمت بالای این مسجد در فرهنگ عامله باورهای متفاوتی درباره این مسجد وجود دارد از جمله :

برخی از مردم شیراز بر این باورند که قدیم در زیر خدایخانه، عصای حضرت موسی یا اژدهای خفته قرار داشته است. 

برخی دیگر از مردم این مسجد را به نام  مسجدالاقصی  می شناسند و بر این باورند که قبله قبل از تغییر به کعبه ، به سمت این مسجد بوده است. 

برخی عقیده دارند که این مسجد قبلا آتشخانه بوده است و سپس تغییر کاربری داده است. 

برخی دیگر معتقدند که حضرت عیسی همراه با میکائیل و اسرافیل در این محل نزول کرده است. 

آدرس مسجد جامع عتیق شیراز

استان فارس ، شیراز ، ضلع جنوب شرقی شاه چراغ

یکی از ورودی های آن از داخل حرم شاه چراغ است. 

شما هر روزه میتوانید از ساعت 8 – 19 از این مسجد تاریخی دیدن کنید.

تاریخچه مسجد جامع عتیق شیراز

تاریخچه مسجد عتیق شیراز

با وجودی که این مجد کهن ، ظاهری ساده دارد ولی زیبایی خاصی بر آن حاکم است که از قدیم گردشگران را به خود جلب می کرده است. 

به گفته ابن بطوطه ، جهانگرد قرن هشتم : " مسجد عتیق یکی از زیباترین و وسیع ترین مساجد جهان است.  " 

کاوش های باستان  شناسی محدودی که در زیر این مسجد انجام شده است نشان میدهد که بنای مسجد روی عبادتگاهی قدیمی واقع شده  است ولی مشخص نیست که این عبادتگاه دقیقا متعلق به کدام دوره است ولی به طور واضح برای طرح مسجد جامع عتیق از الگوی عبادتگاه قبل از خودش استفاده شده  است. 

بنای اصلی مسجد در سال 281 هجری قمری همزمان با عمرولیث صفار ، ساخته شد. 

در سال 752 هجری قمری ، شاه اسحق اینجو ساختمانی در میان مسجد به نام دارالمصحف یا خدایخانه ساخت که محل نگهداری و تلاوت قرآن مجید بودهاست.

کتیبه سنگی این بنا یکی از نمونه های ارزشمند خطاطی است که به خط یحیی الجمالی الصوفی ، خطار معروف زمان شاه اسحاق نوشته شده است و جملاتی در شان قران در آن به چشم می خورد.

این مسجد به عنوان اولین هسته مذهبی شیراز شاخته می شود که علاوه بر جایگاه مذهبی ، عملکرد اجتماعی سیاسی داشته است و به همین دلیل 6 ورودی در اضلاع مختلف مسجد ساخته شده است که مهم ترین آن ها ورودی ضلع شمالی مسجد است که در دوره صفویه بازسازی شده است. 

معماری و کاشی کاری مسجد جامع عتیق شیراز

سبک معماری مسجد جامع عتیق شیراز

این مسجد 6 در ورودی دارد. یکی در ضلع شمالی ، یکی در ضلع جنوبی ، دو ورودی در ضلع شرقی و دو ورودی در ضلع غربی . 

ورودی ضلع شمالی به نام دروازه امام شهرت دارد که سردر آن مقرنس کاری شده است. 

ورودی مسجد از حرم شاه چراغ در ضلع غربی واقع شده است.

دیوار ندبه

به عقیده برخی از مردم این دیوار محلی بوده است که براق هنگام عروج پیامبر از اینجا حرکت کرده است. 

در قسمت جنوبی مسجد ، دیواری قرار گرفته که با علامت تک پیک یا سرو به صورت کاشی کاری آبی مشخص و متمایز شده است ، این دیوار به نام دیوار ندبه معروف است. 

بخش های مختلف مسجد جامع عتیق شیراز

دارالمصحف یا خدایخانه

درمیانه حیاط مسجد ،دارالمصحف یا خدای خانه قرار دارد که به نام کعبه ثانی ، بیت المقدس و دروازه زمان هم شناخته می شود. 

این عمارت و ایوان های ازراف آن 12 متر طول و 10 متر عرض دارد و مساحت اتاق میانی آن به ابعاد 8 * 6 متر است که از سنگ و گچ ساخته شده است. 

در ضلع شرقی و غربی اتاق ، دو سنگ مشبک قرار گرفت است. 

دو ضلع شمالی و جنوبی آن دارای ورود است که ورودی ضلع شمالی خاتم کاری دارد. 

در چهار گوشه خدایخانه چهان ستون مدور مغازه مانند وجود دارد که نمای بیرونی آنها از سنگ های مکعب شکل ساخته شده که لا به لای آن ها سنگ های رنگی با کچ نصب شده است و روی سنگ های ازاره پایین ، نقش و نگارهایی دیده می شود.

در بالای عمارت خدایخانه ، کتیبه هایی با خط ثلث نصب شده است که دارای اشعار عربی در وصف قرآن است . از آنجا که در زمان قدیم چاپخانه ای وجود نداشته ، در سال 752 هجری قمری همزمان با شاه شیخ ابواسحاق بنجو این عمارت برای کاتبان و حافظان قرآن ساخته شده است و یک بار در سال 1316 این بنا مرمت شد.

در این عمارت یک جلد قران 30 پاره به صورت جزء به جزء مربوط به دوره شاه اسماعیل صفوی و چند قران تک جزئی وجود داشته که اکنون در موزه پارس شیراز نگهداری می شود. 

عکس مسجد جامع عتیق شیراز

ضلع شمالی مسجد

ضلع شمالی مسجد که رو به قبله قرار دارد ، دارای دو در شمال شرقی و شمالی ، یک ایوان و یک شبستان است. در شمالی مسجد به نام دروازه اوام امعروف است و کتیبه ای در بالای آن قرار گرفته است که مربوط به دوره صفوی و سال 1031 هجری قمری به خطر علاءالدین جوهری است. این کتیبه تاریخ مرمت مسجد را در همین سال بیان میکند.  سردر شمالی مسجد با کاشی مقرنس کاری شده است. 

در جرزهای دو طرف سردر چهارکتیبه قرار گرفته است که نام دوازده امام روی آنها نوشته شده است. در میانه ضلع شمالی ، تاقنمای بلندی به نام تاق مروارید قرار گرفته است . این تاق ، دو گلدسته بلند و زیبا دارد و سقف آن با آجر مقرنس کاری شده است. 

در سمت غربی این تاقنما ، دالان در شمالی و پنج تاقنمای دیگر واقع شده است. 

پشت آن ها شبستانی با پنهای کم ساخته شده که در حال حاضر دفتر مسجد در آن قرار دارد . در شرق تاق مروارید ، شبستانی بزرگ واقع شد هاست که پنج در آهنی دارد و محراب آن سنگی است. 

ضلع غربی مسجد 

ضلع غربی مسجد رو به آفتاب است و در ورودی حرم آستان شاهچراغ در آن قرار گرفته است. این ضلع رواق های 10 دهانه دارد که در انتهای آن ها یک در ورودی به شبستان ضلع جنوبی قرار گرفته است. 

ضلع جنوبی مسجد جامع عتیق شیراز

ضلع جنوبی مسجد

ضلع جنوبی مسجد پشت به قبله است ، در وسط آن تاقنمای پهن و بلندی قرار گرفته است که در قرن گذشته خراب شده بود و در  سال 1348 بازسازی شده است. 

پشت آن شبستانی باریک و قدیمی قرار دارد که هر دو طرف آن دو طبقه است و سقف آجری دارد در انتهای آن محرابی قرار گرفته است که منبر چوبی 13 پله ای در کنار آن قرار گرفته است. در دو طرف محراب دو ستون سنگی مارپیچ وجود دارد که سقف آنمحراب با کاشی های آبی مقرنس کاری شده است. 

شبستان اصلی مسجد جامع عتیق

در بخش غربی سردر جنوبی ، شبستان بزرگ و جدیدی ساخته شدهاست که ارای یک منبر 12 پله ای از جنس آهن و مرمر است. محراب زیبای آن در قسمت راست منبر واقع شده است. رویدیوار  و محراب آن 13 آیه و احادیث نبوی  با خط نسخ و ثلث روی کاشی نوشته شده است. 

مسجد جامع عتیق شیراز از نمای بالا

ضلع شرقی مسجد جامع عتیق

ضلع شرقی مسجد جامع عتیق پشتبه آفتاب است . در وسط آن تاقنمای پهن وبلندی قرار گرفته که در بالای آن کاشی کاری های زیبایی دیده می شود. درون آن ، هفت تاقنمای کوچک و یک راه پله وجود دارد. 

سمت چپ آن چهار تاقنمای کوچک و پشت آنها ، ایوان قرار گرفته است. 

سمت راست آن چهار تاقنمای کوچک است که یکی از آن ها در خروجی مسجد است. 

در ضلع شرقی مسجد ، شبستانی مخروبه مشاهده میشود که کاملا بدون استفاده است و کف آن با شن و ماسه دیوارهای مخروبه پر شده است. 

این شبستان زمانی محل اقامه نماز مسجد بود و در سال 1358 – 1341 تبدیل به کانون فرهنگی مسجد و کتابخانه شد ولی از آن سال به بعد حالت غیر قابل استفاده پیدا کرد.

در ضلع شرقی مسجد ، دو رواق سه دهنه و یک ایوان وجود دارد. از یکی از رواق ها دری به کوچه های بین الحرمین باز می شود که نیاز به مرمت دارد. 

در بالای ایوان این ضلع کتیبه های زیادی از قرآن به چشم میخورد.