متفاوت‌ترین بادگیر ایران اینجاست
بادگیرها یکی از جذاب‌ترین نمونه‌های معماری سنتی ایران‌اند. بادگیر چپقی سیرجان یکی از متفاوت‌ترین و خاص‌ترین بادگیرهای ایران است که می‌توانید از تماشای معماری دیدنی و هوشمندانه آن لذت ببرید. قدمت بادگیر چپقی به دوره پهلوی اول بر می‌گردد و در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. برای آشنایی با بادگیر چپقی سیرجان، ادامه مطلب را دنبال کنید.
بادگیر چپقی سیرجان یکی از متفاوت‌ترین بادگیرها در ایران است. این بادگیر حتی در جهان هم نمونه خاص و منحصربه‌فردی به شمار می‌رود. بادگیر چپقی سیرجان برای خانه مرحوم دکتر سید علی‌اصغر رضوی که اولین پزشک شهر سیرجان بود ساخته شده است. تاریخ ساخت این بادگیر به زمان رضاشاه پهلوی برمی‌گردد. یک معمار بومی به نام سید محمد شجاعی آن را ساخته است. در واقع، زیاد قدیمی نیست؛ ولی از حیث ظاهر و معماری، با سایر بادگیرها تفاوت دارد.
بادگیر چپقی سیرجان با الهام از دودکش‌ها و هواکش‌های کشتی‌های قدیمی ساخته شده است. به همین دلیل، ظاهر متفاوتی با سایر بادگیرهایی دارد که تا به حال دیده‌اید. این اثر، از نظر تاریخی، قدمت چندان زیادی ندارد؛ اما به‌خاطر متفاوت‌بودن، از نظر معماری، دارای ارزش است و در تاریخ ۷ مهر ۱۳۸۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
جاهای دیدنی سیرجان به همین بادگیر محدود نمی‌شود. در نزدیکی‌های بادگیر چپقی می‌توانید از چند جاذبه دیگر هم بازدید کنید که بدون شک از دیدن آنها لذت می‌برید و سفرتان تکمیل می‌شود.
بادگیر چیست؟
یکی از جاذبه‌های گردشگری در مناطقی از ایران که آب‌وهوای گرم و خشک دارند، بادگیرها هستند. حتماً تا به حال اسم بادگیر را شنیده‌اید و شاید تجربه بازدید از چند نمونه از آنها را داشته باشید. در روزگار قدیم که خبری از دستگاه‌های تهویه، کولر و وسایل خنک‌کننده نبود، از بادگیر برای تهویه منزل و خنک‌کردن آن استفاده می‌کردند.
بادگیرها را علاوه بر خانه‌ها بالای آب‌انبارها و دهانه معدن‌ها هم می‌ساختند تا نقش دستگاه تهویه را بازی کند. بادگیر یکی از مهم‌ترین عناصر و نمادهای معماری ایرانی است. البته امروزه غیر از ایران در بسیاری از کشورهای خاورمیانه بادگیر ساخته می‌شود.
قدمت بادگیرها در ایران
بادگیرها یکی از مهم‌ترین نمادهای تمدن ایرانی هستند؛ اما دقیقاً مشخص نیست که اولین بادگیرها در کدام شهر ایران ساخته شده‌اند. استفاده از بادگیرها از سال‌های بسیار دور در ایران رواج داشته است. بادگیرها با شکل‌های مختلفی بیشتر از همه در مناطق مرکزی و جنوب ایران ساخته شده‌اند. هرکدام از آنها را با توجه به ارتفاع و جهت باد طراحی و اجرا می‌کردند.
تا قبل از اینکه کولر وارد زندگی مردم شود و در شهرهای مختلف استفاده از آنها رواج یابد، از همین بادگیرها برای تهویه و خنک‌کردن هوا استفاده می‌کردند. نه‌فقط در خانه‌ها، بلکه در اماکن مذهبی و خدماتی هم آنها را می‌ساختند. هنوز هم می‌توانید نمونه‌هایی از بادگیرهای قدیمی را در مناطقی که آب‌وهوای گرم و مرطوب دارند؛ مثلاً در جنوب ایران در بندرعباس، بندرلنگه، قشم و بوشهر. همچنین، نواحی گرم و خشک مرکز ایران مثلاً کرمان، نایین، یزد، طبس، قم، اصفهان، سمنان، کاشان و حتی گاهی در جنوب شهر تهران هم ببینید.
نحوه کار بادگیرها
اولین بادگیرها در ایران در یزد و کرمان ساخته شده‌اند. نحوه کار آنها به این شکل است که هوای جاری فضای بیرون از ساختمان را به داخل می‌کشند. وجود تشت‌های آبی که داخل بادگیرها تعبیه شده، باعث می‌شود که هوای عبوری از آن خنک شود و به داخل خانه هدایت شود. بادگیرهای مهمی در ایران ساخته شده است که هنوز هم به‌عنوان شاهکار معماری شناخته می‌شوند. آنها بازدیدکنندگان فراوانی از سراسر ایران دارند و حتی گردشگران خارجی هم از آنها استقبال می‌کنند. از خاص‌ترین و متفاوت‌ترین بادگیرهای ایران می‌توان به بادگیر باغ دولت آباد یزد، بادگیر اعظم بازار بزرگ کرمان و همین بادگیر چپقی سیرجان اشاره کرد. شهر تاریخی یزد را شهر بادگیرها می‌شناسند؛ چون نسبت به سایر شهرهای مرکزی ایران، تعداد بیشتری بادگیر دارد و تنوع بادگیرهای آن بسیار زیاد است.
بادگیرها برجکی هستند که مرتفع‌تر از جاهای دیگر خانه روی بام ساخته می‌شوند. معمولاً بادگیرها را روی بخشی از خانه‌های کویری می‌سازند که به آنها حوضخانه می‌گویند. حوضخانه‌ها در واقع رابط میان خیاط خانه و اتاق‌های تابستانی بوده‌اند. در این فضا یک حوض هم می‌ساختند و دلیل نام‌گذاری آنها به حوضخانه همین وجود حوض است.
بادگیرها را درست بالای حوضخانه می‌سازند و جریان هوا وقتی از بادگیر وارد حوضخانه می‌شود، به روی آب حوض هدایت می‌شود. بادگیرها معمولاً چهارگوش‌اند و در دیوارهای چهارگانه آنها چند سوراخ تعبیه شده است. داخل بادگیر با تیغه‌ها و جدارهایی که از خشت یا چوب و خشت ساخته شده است، به چند بخش تقسیم می‌شود.
انواع بادگیرها در ایران
بادگیرها در ایران با شکل‌های متنوعی طراحی و ساخته می‌شدند. این بادگیرها را بر اساس ویژگی‌های معماری به چند دسته اصلی تقسیم کرده‌اند. هرکدام از آن دسته‌ها ویژگی‌های مشترکی دارند. این بادگیرها عبارت‌اند از:
بادگیرهای اردکانی بیشتر در منطقه اردکان یزد دیده می‌شوند. این بادگیرها معمولاً ساده‌ترند و به‌خاطر همین سادگی، ساختشان هزینه ارزانی دارد و مقرون‌به‌صرفه‌اند. به همین دلیل، گاهی برای هر اتاق یک خانه، از این بادگیرها می‌ساختند.
بادگیرهای کرمانی نیز بادگیرهایی ساده‌اند. به همین دلیل، خانه‌های طبقه متوسط و پایین از این بادگیرها داشتند. تقریباً هر بنایی می‌تواند این نوع بادگیرها را بسازد و مهم‌ترین مصالحی که در تهیه آن به کار می‌بردند خشت و گل بوده است. بادگیرهایی که برای آب‌انبارها می‌ساختند معمولاً از همین نوع بادگیر است. بادگیرهای کرمانی ساختار دقیق‌تر و ایدئال‌تری دارند و کار تهویه و خنک‌کردن هوا را بهتر انجام می‌دهند.
بادگیرهای یزدی از نظر ابعاد از سایر بادگیرها بزرگ‌ترند. این بادگیرها معمولاً ۴طرفه یا ۸طرفه ساخته می‌شوند. به همین دلیل، به آنها بادگیر چهارطرفه یا بادگیر چهارسویه هم می‌گویند. ارتفاع این بادگیرها معمولاً بیشتر از سایر بادگیرها است. از نظر معماری ساختن آنها مشکل‌تر و پیچیده‌تر است.
بادگیر چپقی سیرجان از نظر معماری با همه بادگیرهای دنیا تفاوت دارد. از دلایلی که باعث شده این بادگیر با سایر بادگیرهای ایران و جهان متفاوت باشد، ایده‌ای است معمارش برای ساخت آن مطرح کرده است.
معمار این بادگیر در یک سفر دریایی متوجه تهویه خوب در استراحتگاه کشتی شده بود. با کمی دقت و بررسی، متوجه شد که دودکش‌های کشتی فرم خاصی دارند. به این نتیجه رسید که اگر از همین سبک طراحی برای ساخت بادگیر استفاده کند، می‌توانید نتیجه بهتری بگیرد و بادگیری بسازد که قدرت خنک‌کنندگی بیشتری داشته باشد.
بادگیرهای چپقی به‌جای فضای مکعبی‌شکل، دارای چند لوله خم زانویی‌اند. این لوله‌ها با شبکه‌های هندسی منظمی به هم وصل شده‌اند و باد را از جهت‌های مختلف به داخل خانه هدایت می‌کنند. البته این‌طور نیست که زیبایی این بادگیرهای چپقی فقط به‌خاطر معماری خاص آنها باشد. بدنه بیرونی‌شان را هم به شکل‌های مختلفی تزیین می‌کردند تا نمای زیبایی پیدا کند. در واقع، در طراحی بادگیر به زیبایی نمای بیرونی آن هم توجه شده است.
سایر دیدنی های سیرجان
سیرجان یکی از شهرهای جنوبی ایران در استان کرمان قرار دارد. این شهر به‌خاطر قرارگرفتن در تقاطع محورهای مواصلاتی همواره در مرکز توجه بوده است. ارتفاع آن از سطح دریا ۱۷۶۶ متر است و چون در دشتی مرتفع واقع شده، نسبت به شهرهای نیمه‌کویری دیگر ایران، آب‌وهوای معتدل‌تری دارد. اگر به این شهر سفر کردید، غیر از بادگیر چپقی سیرجان، می‌توانید از چند جاذبه دیگر هم بازدید کنید که در ادامه آنها را معرفی می‌کنیم.
باغ سنگی
باغ سنگی قبلا باغی واقعی بوده. این باغ در دهستان بلورد روستای میاندوآب و ۴۰کیلومتری از جنوب شرقی سیرجان قرار دارد. شکل این باغ ۶ضلعی نامنظم است و به درویش خان اسفندیارپور تعلق داشته است. مقبره وی اکنون در همین باغ سنگی قرار دارد.
درویش خان اسفندیارپور با خانواده‌اش در ۴۰کیلومتری سیرجان از طریق دامداری و کشاورزی زندگی می‌گذراند. او بعد از اصلاحات ارضی در سال ۱۳۴۰، برای اعتراض به‌خاطر ازدست‌دادن املاکش، دست از باغ‌داری برداشت تا اینکه همه درختان زمین باقی‌مانده او خشک شدند. بعد از این ماجرا، او به همه شاخه‌های درخت‌های میوه، سنگ آویزان کرده بود و از آنها مراقبت می‌کرد. وی در سال ۸۶ از دنیا رفت و در همین باغ دفن شده است.
برای اینکه این باغ سنگی را ببینید، باید از شهر سیرجان فاصله بگیرید. در جاده سیرجان به‌سمت بافت، بعد از طی مسیر ۳۰کیلومتری و بعد از گذر از بلور، حیدرآباد و میاندوآب، تابلوی باغ سنگی را خواهید دید.
یخدان های دوقلوی سیرجان
یخدان های دوقلوی سیرجان از آثار ثبت‌شده در فهرست آثار ملی ایران هستند. یخدان‌ها بناهایی بودند که در قدیم در شهرهایی که در نواحی گرم و خشک ایران قرار داشتند، ساخته می‌شدند. این یخدان‌ها معماری خاصی داشتند و از آن برای خنک نگه‌داشتن مواد غذایی و آب استفاده می‌کردند. این بنای جذاب با معماری خاصی که دارد، یکی از جاذبه‌های دیدنی و خاص سیرجان است که حتماً از دیدن آن لذت می‌برید.
