قنات زارچ یزد؛قدیمی ترین و طولانی ترین قنات ایران

قنات زارچ یزد  یا قنات باغ زارچ ، یکی از قنات های بزرگ استان یزد با طول 71 کیلومتر و 2115 حلقه چاه است که بیش از 1000 سال پیش حفر شده است و یکی از قدیمی ترین و طولانی ترین قنات های جهان محسوب می شود. 

قدمت قنات زارچ یزد به دوران ساسانی برمیگردد. 

این قنات علاوه بر این که جزو آثار ملی ایران محسوب می شود در سال 2016 میلادی به ثبت جهانی یونسکو رسیده است. 

قنات های تکنیکی هوشمندانه نیاکان ما در ایران باستان هستند که برای بهره برداری از سفره های آب زیرزمینی در بخش های کویری ایران حفر می شده اند تا آب سفره های زیرزمینی به سطح زمین منتقل شده و برای آبادانی و احیای سرزمین های خشک مورد استفاده قرار بگیرد. 

قنات زارچ یزد کجاست

قنات زارچ یزد کجاست 

قنات زارچ یکی از مناطق دیدنی یزد محسوب می شود که یکی از ورودی های آن در خیابان سید گلسرخ و در محله کوشک نو قرار دارد. بعد از عبور از کوچه های قدیمی و پیچ در پیچ بافت تاریخی یزد به ورودی قنات زارچ می رسید. 

برای بازدید از قنات زارچ باید حدود 1- 2 ساعت زمان اختصاص بدهید. 

آدرس قنات زارچ : استان یزد – شهر یزد – خیابان سید گلسرخ – محله کوشک نو .

شروع قنات زارچ در حوالی روستای فهرج است که بعد از عبور از روستاهای خویدک  ، دهنو و اکرمیه وارد شهر یزد می شود و از محله های مختلف شهر از جمله میدان امیر چخماق عبور میکند و بعد از گذر از مسجد جامع از شهر یزد خارج شده به سمت زارچ می رود. 

عکس های درون قنات زارچ یزد

قنات های ایرانی ثبت شده در یونسکو

در سال 2016 میلادی ایران پرونده ای به نام قنات های ایران برای یونسکو ارسال کرد که شامل 11 قنات با ویژگی های خاص و منحصر به فرد بود از جمله :

قنات قصبه گناباد : دارای عمیق ترین چاه به عمق 255 متر ولی هنوز چاه مادر قنات شناسایی نشده . 

قنات بلده فردوس : سیستم توزیع آب پیشرفته که شامل 15 رشته قنات و 4 چشمه است. 

قنات گوهر ریز جوپار : تامین آب قنات از گسل و زیستگاه ماهی سفید کور . 

قنات دوقلوی اکبر آباد و قاسم آباد بم : دو قنات پر آب و دوقلو 

قنات مزد آباد اصفهان : دارای سد زیرزمینی و دو رشته آب سرد و گرم که بعد از 9 کیلومتر به هم می پیوندند. 

قنات مون در اردستان : تنها قنات دو طبقه ایران که آب هیچ کدام از طبقات به هم نفوذ نمی کند. 

قنات وزوان : شاهکار عماری پیش از دوره ساسانی و دارای سد ذخیره آب زیر زمینی که آب کشاورزی را در زمستان حدود 4 ماه ذخیره می کند. 

قنات ابراهیم آباد اراک : تنها قنات مخروطی ایران . 

قنات حسن آباد مشیر : قناتی پر آب که دبی آن در دوران پر آبی حداقل 200 لیتر بر ثانیه و در دوران خشکسالی 110 لیتر بر ثانیه است. 

قنات زارچ یزد : با 71 متر طول به عنوان طولانی ترین قنات ایران شناخته شد.

قدمت قنات زارچ یزد

معرفی قنات زارچ یزد

قدمت قنات زارچ یزد به بیش از 1000 سال قبل باز می گردد و حفر آن پیش از اسلام انجام شده است. 

طول مسیر قنات از کوههای فهرج تا زارچ و حدود 72 کیلومتر است که به عنوان طولانی ترین قنات دنیا شناخته می شود. 

بیش از 2115 حلقه چاه در مسیر قنات ، حفر شده است. 

این قنات دارای 3 شاخه و تونل زیر زمینی مجزا به نام شور ، شیرین و ابراهیم خویدکی است که البته شاخه هاش شیرین و ابراهیم خویدکی خشک شده اند و در حال حاضر فقط شاخه شور به طور 71 کیلومتر آب دارد .

میزان آبدهی قنات در بالادست 60 لیتر بر ثانیه و در مظهر قنات 28 لیتر در ثانیه است. 

شاخه شور قنات از با 60 پله از پایاب مسجد جامع می گذرد. 

علت شوری آب این شاخه از قنات ، قرار گرفتن مادرچاه در منطقه آب شور است که به اصطلاح محلی آب این شاخه لب شور است. 

در تمام طول قنات نورگیرهایی تعبیه شده است. 

قنات زارچ یزد در تاریخ 16 تیز 1348 هجری شمسی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید و در 15 ژوئیه 2016 در چهلمین اجلاس جهانی یونسکو که در استانبول برگزار شد به عنوان طولانی ترین قنات ایران در فهرست جهانی یونسکو قرار گرفت. 

تاریخچه قنات زارچ یزد

تاریخچه قنات زارچ یزد

قدمت قنات زارچ یزد مانند سایر قنات های ایران به درستی مشخص نیست و مدرک ثبت شده ای در این زمینه به چشم نمی خورد.

معمولا برای تعیین قدمت قنات ها از منابع تاریخی ، حفاری های باستان شناسی و تاریخ گزاری سازه های وابسته استفاده می شود. 

یکی از شواهد طول عمر قنات زارچ ، قدمت شهر زارچ در مظهر قنات است که نیازمند پیگیری های باستان شناسی است. 

در کتاب تاریخ آل مظفر که به دست محمود کتبی نوشته شده است و تاریخ جدید یزد ز احمد کاتب ، یزد نامه ایرج افشار و تاریخ جعفری ، گفته شده است که زارچ یکی از چندین روستای ساخته شده به دست امیر مبارزالدین بوده است. 

در یزد نامه چنین نوشته شده  است : روستای زارچ که نام کاریز زارچ ز آن گرفته شده یکی از روستاهایی است که محمد بن مظفر در سال 740 هجری قمری ساخته است. 

در تاریخ جعفری آمده : به امر دختر محمد مظفر ، باروی قلعه زارچ کشیده شد. 

در جلد سوم جامع مفید ، تالیف مستوفی بافقی ، به وجود بنای زارچ در زمان زال زر اشاره شده  است .

در کتاب آتشکده یزدان ، عبدالحسین آینی نوشته است : از قراء معتبر و مهم بلوک یزد ، زارچ است که بعد از میبد ؛ قدمتش مشخص است . وجه تسمیه آن به زارچ و بانی قنات و آبادی آن مجهول و زبان تاریخ در این باب ساکت است. 

قدیمی ترین مدرک مربوط به قنات ، زمان ساخت مسجد عتیق است که در دوران حکومت علاالدوله ، دومین امیر آل کاکویه در یزد ، ساخته شده است. 

گفته شده ارسلان خاتون ، همسر علاالدوله در مکان فعلی مسجد جامع ، مسجدی می سازد ولی با توجه به کمبود آب و مشکل اساسی مردم یزد برای حفر پایاب بر قنات زارچ در کنار مسجد دستور می دهد. بنابراین اگر قدمت پایاب حدود 1000 سال پیش است ، مسلما قدمت قنات از آن بیشتر است. 

یکی از ویژگی های منحصر به فرد قنات رازچ مقطع مربعی چاه های آن در مقایسه با دیگر قنات ها است که مقطع دایره ای یا بیضوی دارند.

پیشینه حفر چاه با مقطع مربعی به زمان زرتشتیان باز میگردد. 

سازه های وابسته به قنات زارچ یزد

سازه های وابسته به قنات زارچ

پایاب های قنات زارچ  : پایاب دالانی شیب دار است که امکان استفاده مردم از آب جاری قنات را فراهم می کند و برای جلوگیری از احتمال ریزش قنات همیشه عمود بر مسیر قنات حفر می شود. پایاب ها معمولا دارای حوض و محلی برای شستشو ، استحمام و تامین آب بوده اند.

به علاوه به عنوان نمایش مرزبندی طبقات اجتماعی ، ثروت ، ایجاد پناهگاه و سنگر موقت هنگام نا امنی ، تامین محلی برای دور همی و تعاملات اجتماعی ، ساخت مکانی خنک برای گریز از گرمای تابستان بوده است. دمای پایاب ها معمولا در تمام فصول سال ثابت و بین 28 – 29 درجه سانتیگراد است. 

خانه هایی که در مسیر پر پیچ و خم قنات ساخته می شدند شانس ساخت پایاب و دسترسی به آب قنات را پیدا میکردند. روی قنات زارچ حدود 38 پایاب کنده شده است که اولین آن ها ، پایاب گلکار در بلوار شهید عاصی زاده است . دویم پایاب ، پایاب گودرز یا گودال شهریایی در کنار بیمارستان گودرز است. آخرین پایاب ، پایاب کوشک نو در محله کوشک نو است که آب ورودی به آسیاب وزیر از آن می گذرد. 

آسیاب وزیر : تمام آسیاب های قدیمی یزد با آب قنات کار می کرده اند. آب قنات به درون چاهی به نام تنوره هدایت می شده و سپس از انتهای تنوره از یک مجرای باریک خارج شده  و با فشار زیاد به پرههای آسیاب خورده و باعث چرخش سنگ آسیاب می شود. 

به نقل از تاریخ شفاهی موجود ، در دوره آل مظفر ، آسیاب وزیر به دستور حاک وقت روی حصارهای شهر روی قنات زارچ ساخته شد ، این آسیاب تا 65 سال پیش فعال بود و آرد مورد نیاز مردم را تامین میکرده است. 

وضعیت فعلی قنات زارچ یزد

وضعیت فعلی قنات زارچ

تا نیم قرن پیش آبدهی قنات زارچ حدود 150 لیتر بر ثانیه بود ولی به  دلیل حفر بی رویه چاه های عمیق و نیمه عمیق در حریم آبی قنات ، آبدهی آن به شدت کاهش پیدا کرده است. 

توسعه شهر یزد و ساختمان سازی در حریم قنات ، باعث ریزش سقف و دیواره های مجرای قنات و نشت فاضلاب به درون قنات شده است. 

در برخی مناطق در دالان های قنات ، لوله های فاضلاب قرار گرفته اند و مشکلات زیادی برای این قنات کهن ایجاد شده است. 

حدود 30 کیلومتر از قنات زارچ از زیر شهر یزد عبود میکند و در دو نقطه از بافت قدیم که فاقد لوله کشی فاضلاب هستند ، فاضلاب برخی از منازل به داخل قنات هدایت شده است. 

نکات لازم درباره قنات زارچ

نورپردازی پایاب وزیر با لامپ های 12 ولتی انجام شده تا برای گردشگران ایمن باشد. 

تراز این قنات صفر است و مسیرهایی با اختلاف 10 متر ارتفاع در آن به یکدیگر رسیده اند که هر گردشگری را شگفت زده می کند. 

بازدید از قنات با ورود به آسیاب وزیر شروع شده و تا انتها 400 متر پیاده روی دارد که شامل 120 پله با شیب ملایم 12 سانتیمتری است که تا محل قنات ادامه دارد.  

برای بازسازی پله ها از تراورس های راه آهن استفاده شده است. 

این قنات از سال 1340 شمسی تا امروز 20 کیلومتر جلوتر رفته و هر چه سفره زیر زمینی پایین تر می رود ، مقنی ها هم بیشتر در دل آب فرو می روند. 

هزینه ورودی آسیاب در سال 1401 مبلغ 80 هزار تومان است که باری بازدید از سازه وابسته به قنات و ارائه چکمه برای پیمایش در گالری قنات و بیمه در نظر گرفته شده است.