مسافر نیویورک؛ ارزیابی سفر رئیس جمهور به آمریکا و حضورش در مجمع عمومی سازمان ملل
رئیس‌جمهور امروز عازم نیویورک شد. سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان نیز جمعه‌شب به وقت محلی وارد فرودگاه جان‌اف‌کندی نیویورک شد.این اولین سفر مسعود پزشکیان به نیویورک برای شرکت در مجمع عمومی سازمان ملل متحد به‌عنوان رئیس‌جمهور است. تجربیات پیشین نشان می‌دهد که رؤسای جمهور در اولین حضور خود در این مجمع، تلاش می‌کنند نگاه خود و دولت‌شان را خطاب به کشورهای دیگر بیان کنند. البته این قاعده استثنائی نیز دارد.
در هشت سال دولت محمود احمدی‌نژاد، صحبت‌ها بیشتر بر مباحثی نظری مثل مدیریت جهانی، هلوکاست، تئوری توطئه ۱۱ سپتامبر، اصلاح ساختارهای شکل‌گرفته پس از جنگ دوم جهانی تمرکز داشت.
زمانی که روحانی برای اولین بار به نیویورک رفت، تلاش کرد تا چهره ساخته‌شده در دوران هشت سال گذشته را بازسازی کند. حضور مسعود پزشکیان در نیویورک، بیست‌ودومین سخنرانی رئیس‌جمهور ایران در مجمع عمومی سازمان ملل متحد را رقم خواهد زد. اولین بار محمدعلی رجایی در سال ۱۳۵۹ به عنوان نخست‌وزیر به نیویورک رفت.
آیت‌الله خامنه‌ای در سال ۱۳۶۶ اولین سفر به نیویورک در سطح رئیس‌جمهور را رقم زد و سیدمحمد خاتمی نیز تنها یک بار در سال ۱۳۷۷ به این سفر رفت. احمدی‌نژاد و روحانی تنها رؤسای جمهوری هستند که هشت سخنرانی در مجمع عمومی سازمان ملل متحد داشتند. آخرین سخنرانی روحانی (۱۳۹۹) و اولین سخنرانی سیدابراهیم رئیسی (۱۴۰۰) به دلیل شیوع ویروس کرونا، به صورت غیرحضوری و ویدئویی انجام شد.
محورهای صحبت‌های رؤسای جمهور پیشین
آیت‌الله خامنه‌ای در دوران ریاست‌جمهوری‌شان که مربوط به سال پایانی جنگ می‌شد، علاوه بر تشریح اهداف انقلاب ایران و نقش مردم در پیروزی این رویداد، به رفتارهای دوگانه شورای امنیت سازمان ملل نسبت به ایران و عراق در جریان جنگ تحمیلی نیز پرداختند. سیدمحمد خاتمی در تنها حضور خود، ایده گفت‌وگوی تمدن‌ها را مطرح و تلاش کرد تا حد ممکن از فضای ساخته‌شده از ایران در جامعه جهانی را بازسازی کند.
خاتمی در دورانی دولت را تحویل گرفته بود که روابط ایران و اروپا تیره شده و به خاطر وقایعی مثل ترور میکونوس در آلمان (۱۳۷۱) و انفجار مرکز یهودیان در آرژانتین (۱۳۷۳) سیاست خارجی ایران وضعیتی بحرانی داشت. محمود احمدی‌نژاد در ۸ حضور خود، علاوه بر مسائلی مثل گسترش سلاح‌های کشتارجمعی، موضوع حکومت انبیاء، بازگشت به معنویت، ظهور حضرت صاحب‌الزمان (عج)، مدیریت جهانی، انکار هلوکاست، مدیریت مشترک جهانی، پایان سرمایه‌داری، انحطاط فرهنگ غربی و دیگر مسائل نظری را مطرح کرد.
روحانی در حالی ریاست‌جمهوری را بر عهده گرفت که ایران ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد قرار داشت و با تحریم‌های شورای امنیت (علاوه بر تحریم‌های اروپا و آمریکا) روبه‌رو بود. صحبت‌های روحانی در سازمان ملل، بر محورهای دیپلماسی با ایران، تجربه برجام، تهدید تروریسم بین‌المللی، استانداردهای دوگانه آمریکا استوار بود. سیدابراهیم رئیسی نیز علاوه بر طرح موضوعاتی مانند صحبت‌های احمدی‌نژاد، از تحریم‌های ایران و استانداردهای دوگانه آمریکا نیز صحبت می‌کرد. با اینکه از آخرین سخنرانی احمدی‌نژاد در نیویورک ۱۲ سال می‌گذرد، صحبت‌های او هنوز هم جنجال‌برانگیزترین صحبت‌های رئیس‌جمهور ایران در سازمان ملل است.
اتفاق عجیب در آستانه سفر به نیویورک
نکته جالب توجه در آستانه سفر رئیس‌جمهور به نیویورک، تمسخر او در برنامه زنده به اضافه یک در شبکه سه سیما بود. یکی از مهمان‌ها در اعلام نظر خود می‌گفت «این دولتی که جدیداً مستقر شده، ما رویمان نمی‌شود بگوییم این بزرگواری که می‌رود در کشورهای خارجی ارتباط دیپلماتیک برقرار کند، رئیس‌جمهورمان هستش» که محمدجعفر خسروی، مجری تلویزیون می‌گوید: «یعنی این که شرم‌تان می‌آید بگویید ما همچین رئیس‌جمهوری داریم.» و از مهمان می‌خواهد دلیل این شرمساری را بگوید. این اظهارنظر عجیب درباره رئیس‌جمهور مورد توجه کاربران شبکه‌های اجتماعی قرار گرفت.
این برنامه به فاصله دقایقی بعد از پایان نخستین نشست خبری رئیس‌جمهور نظرسنجی با سوال «آیا وفاق ملی با افراد و گروه‌هایی که سابقه مجرمیت و اقدام علیه منافع ملی دارند، امکان‌پذیر است؟» را برگزار کرده بود که با واکنش‌های زیادی مواجه شد. این فضاسازی‌ها در حالی صورت می‌گیرد که برخی گمانه‌زنی‌ها حاکی از آن است که احتمالاً دور جدیدی از مذاکرات آغاز شود. اندیشکده استیمسون دو روز قبل در تحلیلی به قلم یک نویسنده که نام او فاش نشد، نوشت: «بازگشت دیپلمات‌های با تجربه به دولت ایران، که توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ را گفت‌وگو کرده بودند، موجب ایجاد خوش‌بینی محتاطانه‌ای شده که برنامه هسته‌ای ایران از طریق گفت‌وگوهای تازه حل‌شدنی است. با این حال، احتمال احیای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) اندک است و محتمل‌ترین شکل مذاکرات، گفت‌وگوهای دوجانبه میان ایالات متحده و ایران خواهد بود و نه گفت‌وگوهایی چندجانبه.»
صحبت‌های رئیس‌جمهور مبتنی بر واقعیت‌ها باشد
کوروش احمدی، دیپلمات پیشین کشورمان در سازمان ملل متحد گفت: «حضور در نشست مجمع عمومی سازمان ملل از این جهت مهم است که تعداد دیگری از سران کشورها و وزرای خارجه هم در این بازه زمانی در نیویورک حضور دارند و فرصتی برای دیدارهای دوجانبه و گفت‌وگو میان رئیس‌جمهور و وزیر خارجه با همتایانشان فراهم می‌شود. از سوی دیگر، با توجه به روی کار آمدن دولت جدید در ایران این فرصت فراهم می‌شود که مواضع دولت جدید نیز در سخنرانی اصلی، مصاحبه‌ها و ملاقات‌ها مطرح شود.
این از لحاظ صرفِ حضور در مجمع عمومی است.» او اضافه کرد: «این سفر، اولین حضور آقای پزشکیان در نیویورک است و رسانه‌های بین‌المللی نیز طی یکی دو ماه اخیر به‌عنوان یک رئیس‌جمهور اصلاح‌طلب به او پرداخته‌اند و پیش‌فرض‌شان این است که بعد از رئیس‌جمهور اصولگرای پیشین، اکنون با یک رئیس‌جمهور اصلاح‌طلب در مجمع عمومی سازمان ملل مواجه‌اند. لذا سوال رسانه‌های بین‌المللی و مقامات سایر کشورها این خواهد بود که آیا این رئیس‌جمهور اصلاح‌طلب با ایده، فکر و طرح جدیدی آمده است یا نه؛ فکر و طرح جدیدی که هم برای ترسیم راه خروج از مشکلاتی که کشور با آن مواجه است و هم برای حل مشکلات در روابط ایران و سایر کشورها و هم به‌ویژه مسائل منطقه که هر روز از حدت و شدت بیشتری برخوردار می‌شود.
دستگاه دیپلماسی تابع سیاست خارجی است که در سطوح بالاتر گرفته می‌شود. اینکه چه کسانی مجری این سیاست‌ها باشند قطعاً مهم است
اگر آقای پزشکیان و تیم دیپلماتیک ایران در دوران اقامت‌شان در نیویورک ایده و فکر جدیدی مطرح کنند که قبلاً در صحبت‌ها و سخنرانی‌های مقامات ایران نبوده باشد، این حضور می‌تواند مورد توجه قرار بگیرد. چنین ایده و طرح جدیدی می‌تواند به مبنایی برای مذاکرات جدی‌تر تبدیل شود و مورد توجه قرار بگیرد. بنابراین، طرح و ایده جدید بسیار مهم است. اگر غیر از این باشد، بعید است حضور ایشان در نیویورک توجهی را جلب کند و این سفر حاصل چندانی داشته باشد.»
این تحلیلگر سیاست خارجی تاکید کرد: «این روزها اوضاع منطقه و البته روابط ایران با برخی کشورها به خصوص اروپایی‌ها، با تنش و چالش مواجه است. ایران در حال حاضر از یک سو با مسئله تحریم‌ها مواجه است، از سوی دیگر با اتهام فروش موشک به روسیه روبه‌روست که اروپایی‌ها روی مورد دوم حساسیت به‌خصوصی دارند. مخاطب بین‌المللی چه رسانه باشد و چه هیئت‌های نمایندگی و مقامات دیگر کشورها، می‌خواهند بدانند آیا فکر و ایده‌ای در تهران راجع به این قضایا شکل گرفته است یا نه.» احمدی در پاسخ به این سوال که شما با توجه به تجربه حضور در سازمان ملل چه توصیه‌ای برای رئیس‌جمهور دارید؟ گفت: «انتظار در سازمان ملل این است که رئیس‌جمهور و تیم همراه ایشان، تمرکزشان بر واقعیت‌های مرتبط با سیاست خارجی ایران باشد؛ چه در سخنرانی اصلی رئیس‌جمهور در مجمع عمومی و چه در فعالیت‌های دیگر که طی این چند روز خواهند داشت.
فکری در رؤسای‌جمهور سابق در جریان سفرهایشان به نیویورک همیشه وجود داشت که دوست داشتند ایده‌های بزرگ و دوران‌ساز برای حل مسائل جهانی ارائه کنند. چه در سخنرانی در مجمع، چه در مصاحبه‌ها یا حضور در مجامعی مثل اندیشکده‌ها یا دانشگاه‌ها. این حرف‌ها در سازمان ملل مخاطب چندانی ندارد. مخاطب اصلی در نیویورک که هیئت‌های نمایندگی کشورها هستند، می‌خواهند بدانند ایران در مسائل مشخصی مثل مسائل خاورمیانه، سیاست خارجی ایران، تحریم‌ها، روابط با کشورهای همسایه و مانند آن چه وضعی دارد و چه می‌خواهد بکند. نمایندگی‌های مستقر در سازمان ملل تمرکزی روی مسائل نظری و فلسفی ندارند. همچنین تجربه نشان می‌دهد که این قبیل مسائل اگر در دانشگاه‌ها هم مطرح شود، هم انرژی زیادی می‌گیرد و هم بازدهی خاصی متناسب با انرژی‌ای که صرف آن می‌شود، نخواهد داشت. بیشترین تاثیر زمانی حاصل می‌شود که رئیس‌جمهور و تیم همراه ایشان، بر مسائل مشخص و ملموس مربوط به سیاست خارجی ایران متمرکز شوند.»
روابط ایران و غرب بسیار پیچیده شده است
رحمن قهرمانپور، تحلیلگر سیاست خارجی درباره اهمیت این سفر گفت: «با توجه به روی کار آمدن دولت جدید، این سفر به نیویورک و حضور در مجمع عمومی بسیار مهم است. چون کشورهای مختلف دنیا به‌خصوص آن‌هایی که با ایران روابط نزدیک دارند، خواستار این هستند که بدانند رویکرد دولت جدید نسبت به مذاکره با غرب، رابطه با چین و همچنین همسایگان و چند مسئله دیگر چیست. مسئله بعدی هم حضور همزمان تعداد زیادی از سران کشورها در مجمع عمومی سازمان ملل است.
مجمع عمومی فرصت بسیار مناسبی است که با هزینه‌ای کمتر، تماس‌های دیپلماتیک گسترده‌ای برقرار شود. مهم است چون به ندرت پیش می‌آید که این تعداد از رهبران کشورهای مختلف جهان در یک بازه زمانی مشخص، در یک نقطه متمرکز شوند. رهبران اروپایی هم هستند و هیئت ایرانی می‌تواند با آن‌ها نیز دیدارهایی در سطح بالا داشته باشد.» وی افزود: «با توجه به تحولاتی که در خاورمیانه جریان دارد، ادامه‌دار شدن جنگ غزه و احتمال شروع جنگ اسرائیل و حزب‌الله، رهبران جهان می‌خواهند بدانند که رویکرد ایران به این مسائل چیست. مسئله تنش ایران و اسرائیل برای تجارت بین‌الملل کشورهای مختلف بسیار مهم هست. طبیعتاً در سخنرانی آقای پزشکیان احتمالاً پاسخ برخی سوال‌هایشان را پیدا خواهند کرد.»
این کارشناس سیاست خارجی تاکید کرد: «به غیر از رئیس‌جمهور، دیپلمات‌ها نیز در نیویورک حضور دارند که شاخص‌ترین آنان وزیر امور خارجه است. با توجه به اینکه گفته شد هر دولتی در آمریکا سر کار بیاید ایران مسئله مذاکره و رفع تحریم‌ها را پیگیری خواهد کرد، این موضع بسیار مهم است و یک چرخش محسوب می‌شود. نکته دیگر این است که ایران اعلام کرد برجام قابل احیا نیست. بنابراین، مشخص است که باید مسیر جدید را طراحی کرد و درجا نزد. این دو موضع، دو حرکت رو به جلو است که می‌تواند قفل مذاکرات را باز کند.»
قهرمانپور افزود: «دستگاه دیپلماسی تابع سیاست خارجی است که در سطوح بالاتر گرفته می‌شود. اینکه چه کسانی مجری این سیاست‌ها باشند قطعاً مهم است. توانایی‌های آنان، قدرت مذاکره و میزان تسلط بر زبان تاثیرگذار است. اما مهم‌تر از آن، تصمیماتی است که در سطوح کلان و بالای کشور گرفته می‌شود. باید دید این تصمیمات دست تیم مذاکره‌کننده را باز می‌گذارد یا نه. اینکه برجام قابل احیاء نیست و هر دولتی در آمریکا سر کار بیاید مذاکره خواهیم کرد، دو مسئله‌ایست که پیش از این وجود نداشت و مطرح نمی‌شد.
دستگاه مجری سیاست خارجی نمی‌تواند سر خود چنین موضعی بگیرد. البته که این تیم اجرایی طبیعتاً از تیم قبلی بهتر است اما باید دید که شرایط به کدام سمت می‌رود. شرایط بین‌المللی، جنگ اوکراین و جنگ غزه باعث شد که تنش در روابط ایران و آمریکا از موضوع هسته‌ای فراتر برود و حتی شامل تنش با اروپا هم بشود. به همین دلیل، با توجه به این شزایط و اینکه ۴۵ روز تا انتخابات آمریکا باقی مانده، بعید است که شاهد آغاز مذاکرات علنی و رسمی باشیم. مگر اینکه پشت پرده مذاکرات و آماده‌سازی‌های مقدماتی انجام شود و بعد از تعیین تکلیف انتخابات آمریکا، گفت‌وگوها کلید بخورد.»
