عبور زنگزور از ایران، تله ترکیه برای تهران یا تحریک ارمنستان؟
ایران از مخالفان جدی ایجاد کریدور «زنگزور» است؛ یکی از دلایل اصلی آن کاهش نقش ایران در حمل و نقل بین شرق و غرب است، اما اردوغان اخیرا در اظهاراتی ادعا کرده که سیگنال‌های مثبتی از سوی ایران برای توسعه این کریدور دریافت کرده است.
سفر «رجب طیب اردوغان» رئیس‌جمهور ترکیه به نخجوان با ادعای تداوم همکاری‌های اقتصادی و توسعه‌ای، گویای بازی سیاسی ترکیه در منطقه مورد هدفش بود تا بتواند اهداف اصلی خود را در پوشش اظهارات ملایمی که داشت دنبال کند. در شرایطی که منطقه تنش‌های متعددی را میان جمهوری آذربایجان با حمایت ترکیه و ارمنستان تجربه می‌کند، بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای مانند ترکیه در صدد تحقق اهداف خود هستند.
اردوغان پس از بازگشت از نخجوان در سخنانی درباره راه اندازی کریدور زنگزور اظهار داشت: ترکیه از کریدور صلح‌آمیز بین آذربایجان و ارمنستان برای اتصال نخجوان حمایت می‌کند، اما اگر ایروان با چنین چیزی مخالفت کند، کریدور می‌تواند از ایران عبور کند که این ایده‌ای مثبت است. ما تمام تلاش خود را برای افتتاح کریدور زنگزور انجام می‌دهیم و سیگنال‌های مثبتی نیز از ایران می‌آید.
این در حالی است که جمهوری اسلامی ایران بار‌ها تاکید کرده که هر گونه تغییرات ژئوپلیتیکی در منطقه را نمی‌پذیرد و در عین حال ارمنستان هم بار‌ها اعلام داشته که هیچ کریدوری نمی‌تواند در خاک این کشور فعالیت کند.
با این حال پس از اظهارات اردوغان مبنی بر دریافت سیگنال‌های مثبت از سوی ایران برای ایجاد کریدور زنگزور، تاکنون موضع رسمی از سوی مقامات کشور اعلام نشده است. آنچه مسلم است این است که جمهوری اسلامی ایران همواره در مواضع صریح خود مخالفتش با ایجاد کریدور زنگزور را اعلام کرده که برای آن هم دلایل متعددی دارد از جمله این که نقش ایران در حمل و نقل بین شرق و غرب کاهش پیدا می‌کند، تهران ارتباط خود بین جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان و همچنین ایران ارتباطش با اتحادیه اقتصادی اوراسیا را از دست می‌دهد.
«برهان حشمتی» کارشناس مسائل قفقاز سفر اردوغان به نخجوان را ادامه بازی کلان ژئوپلیتیک او دانست که با هدف متقاعد کردن ارمنستان بوده و گفت: صرف نظر کردن از استان سیونیک یعنی منطقه مرزی با جممهوری اسلامی ایران، با این تحلیل انحرافی‌ای که به ارمنستان داده می‌شود مبنی بر این‌که اگر از طریق مذاکره یا جنگ منطقه را به ما ندهید، راه عبوری را از طریق ایران دنبال می‌کنیم؛ این کار تطمیع و فریب ارمنستان است.
وی تصریح کرد:، اما این‌که اردوغان می‌گوید سیگنال مثبتی از طرف ایران می‌رسد؛ بداند که ایران همیشه راه‌های ارتباطی از طریق ارمنستان و یا جمهوری آذربایجان داشته و بدون هیچ هزینه‌ای که تبعات سیاسی یا امنیتی داشته باشد، رفت و آمد انجام می‌گرفته است؛ بنابراین سیگنال مثبت از سوی ایران همیشه وجود داشته و اردوغان نباید تلاش کند از این مسئله به‌عنوان حیله در راستای مطامع کلان و اهداف غرب برای ایجاد دالان زنگزور استفاده کند.
این کارشناس مسائل قفقاز همچنین بیان کرد: با این‌کار ایران در منگنه ژئوپلیتیکی قرار می‌گیرد، حتی این موضوع در ناتو هم بررسی شده و نماینده انگلیس از آن تمجید کرده است، در واقع آن‌ها به دنبال ناتوریزه کردن منطقه از طریق آذربایجان و ترکیه با حمایت رژیم صهیونیستی هستند.
حشمتی خاطرنشان کرد: خوشبختانه جمهوری اسلامی ایران تاکنون ایستاده و اجازه نداده این هدف محقق شود؛ اگر به طور دقیق ایجاد این کریدور بررسی شود حتی به ضرر جمهوری آذربایجان است، زیرا عملا در اختیار ترکیه که عامل اجرایی ناتو در منطقه است، قرار می‌گیرد؛ در نتیجه هدف نهایی دنبال‌کنندگان این طرح تحت فشار قرار دادن ایران و روسیه است.
بر اساس آنچه کارشناسان مطرح کرده‌اند، اظهارات اخیر اردوغان پس از سفر به نخجوان در مورد استفاده از خاک ایران برای ایجاد کریدور زنگزور در شرایطی که ارمنستان اجازه ندهد، صرفا برای تحریک ارمنستان بوده تا بگوید نفع اقتصادی این کار برای ایران خواهد بود تا از این طریف پاشینیان را ترغیب کند که افکار عمومی داخل ارمنستان را متقاعد نماید.
«سید محمدرضا دماوندی» کارشناس مسائل قفقاز در این زمینه در گفتگو با ایسنا اظهار داشت: ادعای اردوغان برای ایجاد صلح و ثبات در منطقه، صرفا یک بازی سیاسی است و می‌خواهد ایران را تخریب کند. در واقع این‌ها حرکت‌های ایذائی است که اردوغان انجام می‌دهد، همان‌طور که می‌دانیم ایران به تمام مناطق از طریق آذربایجان و نخجوان دسترسی دارد و نیازی به ایجاد این کریدور ندارد، لذا معتقدم در صورتی که بند ۹ قرارداد صلح ۲۰۲۰ و احیای راه‌های مواصلاتی محقق شود، در این صورت همه نفع می‌برند. این در حالی است که هدف اصلی‌شان را اعلام نمی‌کنند. این‌ها طبیعی است با این حرکت پیام می‌دهند.
بر اساس بند ۹ توافقنامه صلح ۲۰۲۰ میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان که با وساطت روسیه انجام شد، آمده است: کلیه فعالیت‌های اقتصادی و حمل‌ونقل در منطقه بلامانع است.
ارمنستان ایمنی ارتباطات حمل‌ونقل بین مناطق غربی جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را به منظور سازماندهی حرکت بدون مانع شهروندان، وسایل نقلیه و بار در هر دو جهت تضمین می‌کند. کنترل حمل و نقل توسط ارگان‌های سرویس مرزی روسیه انجام می‌شود.
با توافق طرفین، ساخت زیرساخت‌های جدیدی که جمهوری خودمختار نخجوان را با مناطق آذربایجان پیوند می‌دهد، انجام می‌شود؛ بنابراین طرفین در این توافقنامه پذیرفتند که راهی از استان سیونیک در جنوب ارمنستان برای دسترسی جمهوری آذربایجان به جمهوری خودمختار نخجوان گشوده شود که آن نیز مورد حفاظت نیرو‌های روس قرار گیرد. در این بند از بیانیه تنها به موضوع ارتباطات حمل‌ونقل مسافر و کالا اشاره شده و موضوعی مانند کریدور که کارکرد‌های سیاسی و امنیتی دارد، وجود ندارد.
ترکیه، اما تلاش می‌کند تا کریدور زنگزور ایجاد شود و بتواند به سهولت به راه‌های ارتباطی و حمل‌ونقل و همچنین مسیر تجاری از چین به اروپا دسترسی داشته باشد، از این رو طی سال‌های اخیر روابط خود را در ابعاد مختلف نظامی و اقتصادی با آذربایجان تقویت کرده تا بتواند از مزیت‌های این منطقه بهره ببرد.
«الهام علی‌اف» رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان در دیدار با اردوغان در نخجوان گفت: متأسفانه زنگزور غربی توسط مقامات شوروی از آذربایجان جدا شد و به این ترتیب ارتباط جغرافیایی قسمت اصلی آذربایجان و نخجوان قطع شد. ما با حمایت از یکدیگر با ترکیه، مسائل منطقه را در مسیر درست هدایت می‌کنیم. ما صلح و ثبات در منطقه می‌خواهیم نه جنگ.
جمهوری آذربایجان هفته گذشته و به بهانه انفجار مین توسط ارمنی‌های مستقر در قره‌باغ که به کشته‌شدن هفت نیروی پلیس جمهوری آذربایجان منجر شد، از آغاز «اقدامات ضدتروریستی محلی در قره‌باغ برای بازگرداندن نظم قانون اساسی» خبر داد و به بخش‌هایی از این منطقه که هنوز در کنترل ارمنستان بود، حمله کرد. درگیری‌ها پس از ۲۴ ساعت و با میانجیگری روسیه پایان یافت و ارمنی‌های قره‌باغ با پذیرش شروط باکو که اصلی‌ترین آن خلع سلاح آن‌ها بود، به آتش‌بس تن دادند.
طبق اعلام وزارت دفاع جمهوری آذربایجان، در این عملیات ۱۹۲ نفر از نظامیان این کشور کشته و ۵۱۱ نفر هم مجروح شدند.
حدود ۱۲۰ هزار نفر از ساکنان قره‌باغ نیز در حال عزیمت از این منطقه به قلروز ارمنستان هستند و طبق آخرین آمارها، بیش از ۶۵ هزار نفر وارد این کشور شده اند.
علی‌اف پس از این عملیات و در اظهاراتی بیان کرد که «اگر سه سال پیش، در نتیجه جنگ دوم قره‌باغ، به اشغال پایان دادیم، در ۲۳ آوریل با ایجاد یک پاسگاه مرزی در مرز آذربایجان و ارمنستان در جهت لاچین، تمامیت ارضی خود را به طور کامل احیا کردیم.
ما حاکمیت خود را به طور کامل تامین و احیا کردیم، در نتیجه فعالیت‌های ضدتروریستی در کمتر از ۲۴ ساعت ارتش ارمنستان که به طور غیرقانونی در خاک آذربایجان بود، تسلیم شد، شرایط ما را پذیرفت و آذربایجان به طور کامل حاکمیت خود را تضمین کرد».
با درک این شرایط، باید نگاه عمیق‌تری به ادعای ترکیه و آذربایجان مبنی بر این که ایجاد کریدور زنگزور به نفع کشور‌ها و امنیت منطقه است، داشت. توسعه طلبی و زیاده‌خواهی برای دسترسی به راه‌های مواصلاتی و منطقه‌ای با جایگاه استراتژیک و با اهمیت اقتصادی در این منطقه جغرافیایی مسئله‌ای نیست که بتوان به راحتی گفت صلح و ثبات را برای منطقه می‌خواهند.
قطع به یقین دسترسی کامل ترکیه به منطقه قفقاز جنوبی آن هم با اقداماتی که طی سه سال اخیر در حمایت کامل و بی، چون و چرا از جمهوری آذربایجان داشته موضوعی نیست که به سادگی از کنار آن بتوان گذر کرد. طبیعی است در چنین شرایطی جمهوری اسلامی ایران با توجه به آنچه در منطقه می‌گذرد باید نگاه واقع بینانه‌تری نسبت به تحولات اخیر در منطقه داشته باشد و در عین حال مراقب باشد تا در تله نیفتد.
