رفتار روحانی موبایل به‌دست در درمانگاه قم ناپسند و غیرقابل توجیه است/ عکسبرداری و فیلمبرداری یا تظاهر به آن «نهی از منکر» نیست، تهدید به «پرونده‌سازی» است/ آن خانم ترجیح می داد کشیده بخورد تا اینکه از او عکس بگیرند

یک مدرس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم گفت: نهی از منکر یعنی ما با زبان، شخص را از انجام منکر بازداریم. عکسبرداری به یک معنا تهدید به شخصی است که منکر را انجام می‌دهد، نه اینکه او را نهی از منکر کند. من این کار را منع از منکر می دانم و منع از منکر وظیفه نهادهای خاص و در مواردی است که حضور منکر در جامعه از امور بسیار مهم مثل جان، آبرو و اموال مردم باشد و در هر موردی نمی‌شود به سادگی ما با منع از رفتارهای گناه‌آلود جامعه را ملتهب کنیم .

مشروح گفت و گو با آیت الله کاظم قاضی زاده در پی می آید:

 ماه مبارک را تبریک عرض می‌کنیم و آرزوی قبولی طاعات و عبادات داریم. ارزیابی حضرتعالی از اتفاقی که در درمانگاه قم رخ داد و بازتاب زیادی در دنیا داشت چیست و اینکه تبعات منفی این کار در دراز مدت چه خواهد بود؟

نسبت به آنچه که تحت عنوان امر به معروف و نهی از منکر در روزهای اخیر اتفاق افتاد، باید بگویم که رفتار روحانی موبایل بدست ناپسند غیر قابل توجیه و متاسفأنه همراه با عدم آگاهی نسبت به نحوۀ مواجهه با منکرات صورت گرفته است. کاری که تحت عنوان عکسبرداری و فیلمبرداری یا تظاهر به عکسبرداری و فیلمبرداری صورت می‌گیرد، اصولاً اسم آن نهی از منکر نیست؛ بلکه فراتر از «نهی از منکر» و به نوعی «منع از منکر» به صورت‌ تهدید به «افشاگری» و یا «پرونده‌سازی» است.

روشن است که اگر از این خانمی که به هر دلیل بدون ‌حجاب در درمانگاه بوده، سوال کنند که آیا حاضر بودی که کشیده‌ای به صورت تو بزنند یا از تو عکس بگیرند؟ حتماً می‌گفت که «من کشیده را ترجیح می‌دهم، چون عکس برداری به معنای تهدید و عاملیت نیروی امنیتی و انتظامی محسوب می‌شود. و تبعات وسیع تری را برایم پدید می آورد.»

خیلی روشن است که این عاملیت از سوی هیچ فرد خاصی نمی‌تواند به عنوان یک امر مجاز شناخته شود. حتی حاکمیت هم درباره این‌که چگونه با منکراتی مثل بی‌حجابی برخورد کند، باید تجدید نظر جدی انجام دهد و نحوه مواجهه با منکراتی مثل بدحجابی را به گونه‌ای سامان دهد که موجب تنفر عمومی جامعه نسبت به دین‌داران و دین‌داری نشود.

 البته رفتار عصبی طرف مقابل و احیانا به کار بردن الفاظ غیر قابل پخش صحیح نبود. گرچه قضاوت های دقیق تر نیازمند دیدن فیلم کامل و اظهارات طرفین است.

از دیدگاه حضرتعالی رفتار با برخی بانوان که به پوشش سر اعتقادی ندارند و این‌گونه در مکان‌های عمومی حاضر شوند، چگونه باید باشد؟

روشن است که نهی از منکر زمانی است که شخص مقابل، اعتقاد به منکر بودن آن رفتار را داشته باشد و اگر نسبت به آن رفتار شبهۀ حلیت داشته باشد، اینجا به جای «نهی از منکر»، جای «ارشاد جاهل» است. ارشاد جاهل باب دیگری است و بحث‌های خاص خود را دارد. اما در صورتی که اعتقاد به خلاف داشته باشد و در حقیقت مصداق جهل مرکب باشد، مسأله مشکل‌تر می‌شود و تحقق موضوع نهی از منکر و موضوع ارشاد جاهل، هر دو با تردید مواجه است.

در هر صورت، مهم این است که در جامعه ما، نحوه رفتارناهیان از منکر در نهی از منکر نباید موجب ایجاد منکر بزرگ‌تری شود و اگر نهی از منکر باعث انشقاق اجتماعی و تفرقه ملی و زد و خورد شهروندان شود، چنین کاری مسلماً شایسته‌ نیست. در تزاحم بین نهی از منکرات، منکری به مثل انشقاق اجتماعی و ایجاد تنفر از دین، بیشتر باید مورد توجه قرار گیرد. لذا فقهای ما از قدیم مسأله تأثیر و احتمال عقلایی تأثیر و عدم مفسده را در نهی از منکر ذکر می‌کردند. چون گاهی اوقات نهی از منکر به جای اینکه اثر مثبتی داشته باشد، اثر منفی می‌گذارد و زحمات بزرگان دینی در هدایت مردم را بر باد می دهد .

آیا به لحاظ شرعی و قانونی، تصویربرداری از افراد در مکان عمومی حرام یا جرم محسوب می‌شود یا به لحاظ اخلاق عملی، خلاف موازین اسلامی است؟

تصویر برداری صرفاً عکس برداشتن از دیگران نیست، این عکس برداری برای هدفی انجام می‌شود؛ یا به خاطر انتشار است یا به خاطر اطلاع دادن به نهادهای پیگیر قضایی و امنیتی است. اگر این‌طور باشد مسلماً بدون رضایت اشخاص چنین تصویربرداری مجاز نیست. برخی می گویند چون گناه، علنی و در مکان عمومی است انتشار آن بلا مانع است؛ در حالی که گاهی شخص ممنوعیتی ندارد که در جلوی افراد محدودی که در پارک یا مکان عمومی دیگر هستند، با لباس خاصی حرکت کند، اما راضی نیست که چنین عکسی در تیراژ میلیونی برای دیگران نشان داده شود.

بعضی از روحانیون در مواردی که به مسافرت شخصی و خانوادگی می‌روند، در  مسیر مسافرت بدون لباس رسمی حرکت کنند. آیا مجاز هستیم که عکس آن‌ها را بدون لباس در حین رانندگی، در سطح گسترده‌ای منتشر کنیم؟

متأسفانه دیده شده است که برخی، این نوع عکسبرداری را شبیه عکس‌برداری‌ دوربین های ثابتی که در معابر عمومی دیده می‌شود تلقی می‌کنند و مدعی‌ هستند، «همچنان که در معابر عمومی دوربین وجود دارد و کسی ممانعتی ندارد، افراد هم مجاز به عکس برداری هستند»، در حالی که این دو با هم کاملا متفاوت است. چون وجود دوربین در مناطق خاص مثل بیمارستان‌ها، معابر عمومی و جاده‌ها با اطلاع قبلی همه افراد است و برای مجموعه فعالیت‌هایی‌ است که می‌تواند وجود آن دوربین را توجیه کند. و لذا در مواردی که دوربین‌های مخفی در مغازه‌ها یا در بعضی از مراکز گذاشته می‌شود، قانون آن‌ها را موظف کرده که اعلام کنند که در این مکان دوربین وجود دارد و از شما عکسبرداری می‌شود. دلیل این کار این است که به سادگی نمی‌شود ما حضور دوربین‌های متعدد و متفرقه در جامعه را مثل هم بدانیم و امکان عکسبرداری و فیلمبرداری از افراد را یک امر عمومی و عادی تلقی کنیم.

از دیدگاه حضرتعالی اگر عمل افراد با هدف نهی از منکر، موجب وهن ارزش‌های دینی شود جایز است؟

مسلماً هر عملی که موجب وهن آموزه‌های دینی و یا موجب تنفیر مردم از دین شود، مجوز شرعی ندارد. علت آن این است که ما در ابواب فقهی، «باب تزاحم» داریم. باب تزاحم یعنی مواردی که انجام یک واجب با ترک واجب بزرگتری یا وقوع منکر بزرگتری همراه شود، در چنین مواردی باید به اهمیت ملاک‌ها توجه کرد و در ترجیح دو واجب و یا در امتناع از دو امر حرام، آن موردی که اهمیت بیشتری دارد، باید مورد توجه قرار گیرد.

روشن است که عدم وهن دین امر مهم تری است و با وجود تحقق وهن نسبت به آموزه‌های دینی، نمی‌شود کارهای دیگر را مجاز دانست. امروزه، عالمان مستقل حوزه در برابر حاکمیت مطالبه‌ای دارند. مطالبه این است که وضع قوانین یا نحوه رفتار حاکمیت، به مجموعه‌ی دین و کلیت دین نباید خدشه کند. چرا که ترویج آموزه‌های دینی و به دوش گرفتن هدایت جامعه، سال‌ها و قرن‌ها توسط علمای دین صورت گرفته است و در این راستا خون دل‌ها خورده شده است. لذا نباید یک رفتار یا یک قانون سبب شود که اثر تبلیغ مبلغان در سالیان متمادی و زحمات عالمان برجسته‌ای که با خون دل‌ها و مرارت‌ها و رنج‌ها جامعه را در مسیر هدایت پیش برده اند ، به فنا رود .

آیا عکس گرفتن از صحنه گناه، نهی از منکر محسوب می‌شود و آیا ما مجاز به این کار هستیم؟

نهی از منکر یعنی ما با زبان، شخص را از انجام منکر بازداریم. همان‌طور که عرض کردم، عکسبرداری به یک معنا تهدید به شخصی است که منکر را انجام می‌دهد، نه اینکه او را نهی از منکر کند. من این کار را منع از منکر می دانم و منع از منکر وظیفه نهادهای خاص و در مواردی است که حضور منکر در جامعه از امور بسیار مهم مثل جان، آبرو و اموال مردم باشد و در هر موردی نمی‌شود به سادگی ما با منع از رفتارهای گناه‌آلود جامعه را ملتهب کنیم.

به این نکته نیز باید توجه داشت که وقتی در جامعه منکرات متعددی دیده می‌شود، مبارزه با برخی از منکراتی که در شرع از اهمیت کمتری برخوردار است و عمل کردن به منکرات بزرگ‌تر یا نادیده گرفتن آنها، سبب می‌شود که ما به سوی دین کاریکاتوری حرکت کنیم. امروزه که فساد و رانتخواری و دروغگویی و خلف وعده و تبعیض و اختلاس و در نتیجه فقیر شدن روز به روز قشر متوسط منکر بزرگتر است مبارزه با آنها در اولویت است و مسلما با رفع آن منکرات و بازگشت رفاه نسبی عمومی، برخی از رفتار های گناه آلود اعتراضی مردم هم خود بخود برطرف خواهد شد .

رفتارهایی مثل تصویربرداری که موجب تشکیل پرونده و سوء سابقه کیفری برای افراد جامعه می‌شود، اگر موجب ضرر و زیان روحی، جسمی و مالی برای افراد شود آیا ضمان‌آور است یا نه؟ در چنین مواردی آیا ناهی منکر جایز است که اقدام به تصویربرداری یا مصادیقی مثل آن کند یا نه؟

مسلماً اگر کاری مجاز نباشد انجام آن هم حکم تکلیفیِ حرمت دارد و اگر موجب ضرر شود حکم وضعی ضمان هم خواهد داشت. در چنین مواردی روشن است که باید به طور کلی اطراف قضیه به دقت دیده شود. حتی در مواردی که نهی از منکر مجاز است، وارد کردن ضربه‌های روحی یا جسمی غیر متعارف به شخصی که منکر را انجام می‌دهد مجاز نیست.