فراز و فرود رابطه ایران و آلمان؛ چرا رابطه ایران و آلمان دچار تنش شد؟

نام شارمهد با انفجار حسینیه سیدالشهدا در شیراز (۱۳۸۷) گره خورده است. بر اطلاعات منتشر شده در رسانه‌های داخلی، شارمهد سال ۱۳۹۹ توسط تیم عملیاتی وزارت اطلاعات در امارات دستگیر و به کشور منتقل شد. بر اساس همین گزارش‌ها، شارمهد دارای تابعیت مضاعف آلمانی بود و در آمریکا زندگی می‌کرد. ایران بر اساس قانون، تابعیت مضاعف را به رسمیت نمی‌شناسد. روابط ایران و آلمان به گفته مقامات برلین و همچنین به گواه تاریخ، بسیار پرفرازونشیب بوده است.

آغاز بحران

مساله ایران و آلمان بخشی از بحران روابط میان اروپا و ایران است که تقریباً از پایان سال ۱۴۰۰ کلید خورد. اسفند این سال روسیه به اوکراین حمله کرد و این حمله نیز با ادبیات روسی (عملیات ویژه نظامی) در رسانه‌های ایرانی بازتاب پیدا کرد. عملیات ویژه نظامی جای خود را به جنگ روسیه و اوکراین داد، اما این مساله خیلی اهمیتی نداشت. اروپایی‌ها از آن زمان تا امروز مدعی هستند که ایران پهپاد و موشک‌های بالستیک به روسیه داده است تا امنیت اروپا را به خطر بیاندازد. این ادعا‌ها چندین بار از سوی مقامات کشورمان تکذیب و تاکید شد که همکاری نظامی ایران و روسیه قدیمی بوده و ارتباطی به جنگ اوکراین ندارد. قبل از این که مساله موشک‌های بالستیک مطرح شد، استفاده از پهپاد‌های شاهد ۱۳۶ در جنگ توسط روسیه به صورت جدی از سوی کشور‌های اروپایی مطرح می‌شد. 

اتهام دخالت ایران در جنگ اوکراین به نفع روسیه و ادعای به خطر انداختن امنیت اروپا – که با واکنش و اعلام نظر صریح مقامات کشورمان روبرو شده –، تئوری زمستان سخت و از بین رفتن توافق هسته‌ای را می‌توان نقطه آغاز دور جدیدی از تنش‌ها میان ایران و اتحادیه دانست. از سوی دیگر، روزنامه دنیای اقتصاد در تحلیلی دیگر راجع به این تیرگی روابط می‌نویسد: «روابط تهران و برلین بخشی از تنش فراگیر تهران با پایتخت‌های اروپایی پس از به نتیجه نرسیدن مذاکرات احیای برجام در مرداد ۱۴۰۱ بود که یک ماه بعد با ناآرامی‌های داخلی در ایران مواجه شد. در طول ماه‌های وقوع اعتراضات، وزیر خارجه آلمان نقش مهمی در حمایت از معترضان زن ایرانی داشت.» این مساله از سوی رسانه‌های آلمانی نیز عنوان شده است. خبرگزاری دویچه وله آلمان سال گذشته در توصیف روابط پرتنش تهران و برلین نوشت: «آلمان و ایران در مجموع رابطه دیپلماتیک پرتنشی دارند. پس از اعتراضات سراسری سال گذشته در ایران، بربوک آشکارا از سرکوب خشونت‌بار این اعتراضات انتقاد کرد، در مقابل مقامات جمهوری اسلامی نیز بار‌ها آلمان را به "دخالت در امور داخلی" ایران متهم کرده‌اند.» (دویچه‌وله، ۱۴۰۲)

اتحاد تروئیکای اروپایی

آلمان، فرانسه و انگلیس تروئیکای اروپایی را تشکیل می‌دهند و در حال حاضر به طور مشخص برای حمایت آنان از اسرائیل و همچنین مسائل مربوط به جنگ اوکراین، روابطشان با تهران دچار تنش شده است. این سه کشور چندی پیش قطعنامه‌ای در محکومیت ایران به شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ارائه کردند که به تصویب رسید. در میان این سه کشور، فرانسه و انگلیس ضمن حفظ شرایط تنش‌آلود با ایران، سعی می‌کنند بحران روابط از سطحی بالاتر نرود. اما آلمان به خصوص در قضیه اسرائیل، مواضع ضدایرانی گسترده‌ای دارد و یکی از تندترین واکنش‌ها به حمله اسرائیل به ایران (در حمایت از تل‌آویو) متعلق به صدراعظم این کشور بود. بریتانیا از اتحادیه اروپا خارج شده، اما آلمان و فرانسه همچنان عضو این اتحادیه هستند. اتحادیه نیز چندی پیش ایران را اشغالگر جزایر سه‌گانه نامید. 

اقدامات متقابل

مرداد امسال، آلمان فعالیت مرکز اسلامی هامبورگ و تشکیلات زیرمجموعه آن را تعطیل کرد و رئیس این مرکز نیز اخراج شد. چندی بعد ایران نیز موسسه آموزش زبان آلمانی وابسته به سفارت آلمان موسوم به موسسه گوته را تعطیل کرد. آخرین اقدام آلمان، تعطیلی سه کنسولگری ایران در شهر‌های هامبورگ، فرانکفورت و مونیخ بود که در اعتراض به اعدام جمشید شارمهد رخ داد. از زمانی که شارمهد توسط نیرو‌های امنیتی ایران در امارات بازداشت و به کشور منتقل شد، آلمانی‌ها به این موضوع اعتراض داشتند. قانون ایران تابعیت مضاعف را به رسمیت نمی‌شناسد و با شارمهد به عنوان تبعه ایران برخورد کرد. در نهایت با اعدام او در ۹ آبان، روابط ایران و آلمان بار دیگر به یک سطح بالاتر از تنش رفت. سفیر آلمان ایران را ترک کرد و سفارت توسط کاردار اداره می‌شود. پیش‌بینی می‌شود که با ادامه شرایط فعلی، این وضعیت پرتنش ادامه پیدا خواهد کرد. 

بازگشت به دهه شصت و هفتاد

روابط ایران و اروپا تا کنون دوبار دچار تنش در سطح بالا بوده است؛ این تنش‌ها غیر از مسائل مربوط به مذاکرات هسته‌ای است. اولین بار به خاطر صدور حکم ارتداد سلمان رشدی نویسنده هتاک به مقدسات اسلامی از سوی امام خمینی (ره) بود. این رابطه تا حدی اوایل دهه هفتاد ترمیم شد، اما بعد از وقوع ترور میکونوس در آلمان که آن را به ایران نسبت می‌دهند، روابط ایران و اروپا دوباره دچار تنش شد. ترور میکونوس سال ۱۳۷۱ رخ داد و حکم دادگاه آن ابتدای سال ۱۳۷۶ صادر شد. دولت آلمان بعد از این حکم ارتباط خود را با ایران قطع کرد و دو کشور سفرای خود را فراخواندند. کشور‌های اروپایی نیز به تبعیت از آلمان این اقدام را انجام دادند. سفرای اروپایی در آبان ۱۳۷۶ به ایران بازگشتند. به دنبال موضع‌گیری قاطع مقام معظم رهبری درباره اقدام کشور‌های اروپایی، سفرای این کشور‌ها به ایران بازگشتند. «رهبر معظم انقلاب اسلامی در یک واکنش صریح دیگر در ۱۰ اردیبهشت‌ماه همان سال، حجت را برای غربیان تمام کردند. ایشان در دیدار جمع کثیرى از کارگران و معلّمان فرمودند: «به خیال خودشان، دولت ایران را می‌ترسانند و می‌گویند ما گفتگو‌های انتقادی را قطع می‌کنیم. به درک که قطع می‌کنید! اگر انتقادی هست، ما از شما انتقاد داریم...»

آیت‌الله خامنه‌ای در واکنش به خروج سفرای اروپایی از ایران بعد از رای دادگاه میکونوس نیز فرمودند: «در مرحله اوّل، سفیر آلمان را فعلا تا مدّتی نباید راه بدهند که به ایران بیاید. بقیه هم که می‌خواهند به عنوان یک حرکت به اصطلاح آشتی جویانه برگردند، مانعی ندارد. خودشان رفته‌اند، خودشان هم برمی‌گردند. دیدند که رفتنشان هیچ اهمیتی ندارد...» ایشان تاکید کردند: «.. کسانی که می‌خواهند با ایران ارتباط داشته باشند، باید بدانند که اگر ارتباط، ارتباط استکباری شد، ملت ایران پس خواهد زد.» به گزارش روزنامه کیهان، بهت و سردرگمی کشور‌های اروپایی پس از اعلام موضع قاطع رهبر انقلاب، در صحنه سیاست جهانی بسیار نمود داشت. به نوشته این روزنامه، مطبوعات آلمان اذعان کردند که واکنش ایران موجب"بزرگ‌ترین آبروریزی برای اروپا"شد.» (مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۹۷)