رنسانس روابط سوریه و عربستان؟

اسعد الشیبانی، وزیر خارجه و همچنین مرهف ابوقصره، وزیر دفاع دولت موقت سوریه در راس هیاتی چهارشنبه شب وارد ریاض پایتخت عربستان شدند. این در حالی است که دوشنبه گذشته شیبانی نیز اعلام کرده بود که از سوی فیصل بن فرحان وزیر امور خارجه عربستان سعودی، برای سفر به این کشور دعوتنامه‌ای دریافت کرده و این دعوت را پذیرفته است. او همچنین در پستی در شبکه اجتماعی ایکس، ابراز امیدواری کرده که بتواند روابط استراتژیک با عربستان‌سعودی در تمام زمینه‌ها برقرار کند.

گفتنی است که یک هفته قبل از این سفر هیات بلندپایه سعودی از سوریه بازدید و با احمد الشرع، معروف به ابو محمد الجولانی، دیدار کرد. الجولانی نیز چندی پیش، اولین مصاحبه تلویزیونی خود پس از سقوط دمشق را با شبکه العربیه عربستان‌سعودی انجام داد و گفت که عربستان‌سعودی به دنبال ثبات در سوریه است و نقش مهمی در آینده سوریه دارد. دیپلمات ارشد سوریه در شرایطی به ریاض سفر کرده که اولین سفر خارجی حاکمان جدید سوریه به عربستان انجام شده است و در عین حال مقامات دولت انتقالی همچنان امیدوارند که با ریاض صفحه‌ای جدید و روشن را آغاز کنند.

در سال ۲۰۲۳، عربستان‌سعودی با اشاره به تمایل به ثبات منطقه، اقداماتی را برای احیای روابط با سوریه انجام داد. به ادعای ناظران همزمان با از سرگیری روابط میان دمشق و ریاض، زمینه برای بازگشت سوریه به اتحادیه عرب هموار شد، گزاره‌ای که به باور ناظران نشان‌دهنده تغییر عمده در روابط عربستان و سوریه پس از بیش از یک دهه تنش بود.

گفتنی است پیش از این نیز احمد الشرع، فرمانده اداره عملیات نظامی سوریه در مصاحبه‌ای اختصاصی با الشرق الاوسط عنوان کرده بود تمایل دارد از الگوی توسعه‌ای عربستان و کشور‌های شورای همکاری خلیج‌فارس در سوریه نیز بهره گیرد و از حاکمیت تک‌صدایی در این کشور جلوگیری کند. این درحالی است که پیش از این، پادشاهی‌های خلیج‌فارس پس از تکیه دولت اسد به ایران و روسیه برای مدیریت درگیری‌های ۲۰۱۳، این بازیگر را تحریم کردند. اما بعد از گذشت بیش از یک دهه تعلیق روابط، اتحادیه عرب، سوریه را مجددا پذیرفت.

به باور تحلیلگران به نظر می‌رسد که دیدار مقامات عربی و به ویژه اعراب خلیج‌فارس از این حیث برای دولت جدید سوریه حائز اهمیت است که سوریه به شدت به سرمایه‌گذاری در بخش انرژی خود نیاز دارد، چراکه بخش اعظم آن توسط ۱۳ سال جنگ داخلی ویران شده است.

این سفر که از اواخر چهارشنبه آغاز شد، کمتر از یک ماه پس از سقوط دولت بشار اسد، رییس‌جمهور سابق سوریه، توسط نیرو‌های شورشی در تاریخ ۸ دسامبر انجام می‌شود. شیبانی در پیامی در پلتفرم ایکس (توییتر) در طول این سفر نوشت: من به عربستان‌سعودی، که به عنوان پادشاهی برادرانه شناخته می‌شود، رسیدم. او همچنین در ادامه پیام خود آورده است که این اولین سفر در تاریخ سوریه آزاد است و ما امیدواریم که صفحه‌ای جدید و روشن در روابط سوریه و عربستان باز کنیم که شایسته تاریخ طولانی مشترک بین دو کشور باشد.

الشیبانی در تاریخ ۲۱ دسامبر توسط دولت موقت سوریه به عنوان وزیر امور خارجه منصوب شد و به اولین دیپلمات ارشد کشور پس از برکناری بشار اسد تبدیل گردید. پیش‌تر نیز در روز چهارشنبه، رسانه‌های دولتی سوریه اعلام کردند که این هیات به دعوت وزیر امور خارجه عربستان به این پادشاهی سفر کرده است. بیانیه‌ای که توسط وزارت امور خارجه سوریه منتشر شد، اعلام کرد که ولید بن عبدالکریم الخریجی، معاون وزیر امور خارجه عربستان، به استقبال هیات سوری در فرودگاه بین‌المللی ریاض آمده است.

گفتنی است هیات سوری شامل وزیر دفاع مرحاف ابوقصر و رییس اطلاعات عمومی انیس خطاب است که اهمیت دیپلماتیک و استراتژیک این سفر را نشان می‌دهد. گفتنی است خالد بن سلمان، وزیر دفاع عربستان نیز در روز پنجشنبه در پستی در پلتفرم ایکس (توییتر) اعلام کرد که در نشستی با الشیبانی وزیر خارجه هیات حاکمه سوریه درباره بهترین راه‌ها برای حمایت از انتقال سیاسی سوریه بحث کرده است. الشیبانی نیز همزمان در یک مصاحبه اختصاصی روز سه شنبه با شبکه الجزیره خواستار لغو تمامی تحریم‌های غربی علیه سوریه شد و جزییاتی از برنامه‌های دولت جدید برای آینده کشور را بیان کرد.

آدام کلمنتس، دیپلمات سابق امریکایی و مقام پنتاگون نیز در این رابطه به الجزیره گفت عربستان‌سعودی در تلاش است تا روابط قوی‌تری با سوریه برقرار کند. کلمنتس در ادامه نیز مدعی شد که نفوذ ایران بر این کشور کاهش می‌یابد

آدام کلمنتس، دیپلمات سابق امریکایی و مقام پنتاگون نیز در این رابطه به الجزیره گفت عربستان‌سعودی در تلاش است تا روابط قوی‌تری با سوریه برقرار کند. کلمنتس در ادامه نیز مدعی شد که نفوذ ایران بر این کشور کاهش می‌یابد. او این را هم گفت که من تصور می‌کنم این مساله بسیار اهمیت دارد، چراکه ریاض از منظر دیپلماتیک می‌خواهد روابط قوی تری با دولت جدید سوریه برقرار کند. همچنین عربستان‌سعودی در آغاز ساخت و ساز و بازسازی سوریه نقش بسیار پررنگی خواهد داشت.

به گزارش ادعایی الجزیره سوریه به شدت به ایران برای تامین نفت و سوخت وابسته است و احتمالا اعراب حاشیه خلیج‌فارس نیز می‌توانند سوخت مورد نیاز دولت جدید سوریه را تامین کنند. این درحالی است که احمد الشرع فرمانده شورشیان سوریه در یک مصاحبه با شبکه تلویزیونی العربیه بر این نکته تاکید کرده بود.

به بهانه سفر هیات دیپلماتیک و دفاعی و اطلاعاتی سوریه به ریاض، با هدف بررسی ابعاد سفر هیات سوریه به عربستان به عنوان اولین مقصد خارجی دولت انتقالی شام با کوروش احمدی دیپلمات بازنشسته گفت‌و‌گو کرده‌ایم. کورورش احمدی در این باب که چرا ریاض به عنوان اولین مقصد سفر خارجی دولت انتقالی سوریه انتخاب شده است، گفت که عربستان سابقه حمایت‌های مالی و نظامی از ارتش‌های کشور‌هایی را که درگیر منازعات داخلی هست در کارنامه خود دارد؛ اکنون نیز که اسراییل تمامی زیرساخت‌های سوریه را هدف قرار داده است سوریه را نیز به این قبیل حمایت‌ها آن‌هم توسط سعودی‌ها محتاج کرده است.

مشروح این گفت‌و‌گو را در ادامه می‌خوانید:

تحلیل‌های مختلف و نکات گوناگونی را می‌توان درخصوص سفر اخیر دولت جدید سوریه به عربستان که گفته می‌شود به دعوت وزیر خارجه عربستان انجام شده، مطرح کرد. انتخاب عربستان به عنوان اولین مقصد سفر‌های خارجی یک مقام دولت جدید سوریه حائز اهمیت زیادی است؛ خاصه آنکه مقام سوری سفرش به ریاض را «یک سفر تاریخی در جهت ایجاد روابطی راهبردی با عربستان» توصیف کرده است.

این انتخاب می‌تواند دلایل متعددی داشته باشد: یکی از این دلایل، وضعیت مالی و اقتصادی نامناسب سوریه است. در شرایط کنونی، کشور‌های دیگر، ازجمله ترکیه که با حاکمان جدید سوریه از قبل در ارتباط بوده، به نظر نمی‌رسد که توانایی لازم را برای کمک به احیای اقتصادی و بازسازی این کشور داشته باشند. از طرف دیگر، کشور‌هایی مانند اردن و دیگر همسایه‌ها نیز در شرایطی نیستند که بتوانند کمک‌های عمده‌ای به احیای اقتصاد سوریه ارایه دهند. کشور‌های غربی نیز بعید است در کوتاه‌مدت و مادام که جهت‌گیری سیاسی حاکمان جدید روشن و قطعی نشده، به فکر کمک به حاکمان جدید سوریه باشند.

در این میان، عربستان و برخی از متحدان این کشور در شورای همکاری محتمل است که در مناسب‌ترین موقعیت برای کمک باشند و بتوانند از نظر مالی به دولت جدید سوریه برای رفع بحران اقتصادی جاری و بازسازی کمک کنند. توییت بن سلمان مبنی بر اینکه نحوه کمک عربستان به انتقال قدرت در سوریه در ملاقاتش با وزیر خارجه دمشق مورد بحث بوده این ظن را تقویت می‌کند. علاوه بر این، یک فاکتور مهم دیگر به بحث صف بندی جدید نیرو‌ها در منطقه مربوط می‌شود.

در چند هفته گذشته، شاهد بوده‌ایم که قطر و ترکیه در هیات حاکمه جدید سوریه نفوذ قابل توجهی داشته‌اند. ویژگی این دو کشور این است که دارای گرایش اخوانی هستند. بر این مبنا این پیش فرض وجود داشت که جریان جدید حاکم در سوریه نیز ممکن است به نوعی گرایش اخوانی داشته و در اردوگاه کشور‌های دارای گرایش اخوانی جای گیرد و از این نظر تحولی در صف‌بندی کشور‌های دارای گرایش اخوانی (مانند ترکیه و قطر) در برابر کشور‌هایی که مخالف این گرایش هستند مثل مصر و عربستان و امارات و... به وجود آید.

در این راستا، تصور می‌شد که کشور‌هایی مانند عربستان و امارات ممکن است نسبت به تحولات جدید در سوریه نظری منفی داشته باشند، زیرا پیروزی جریان تحریر‌الشام می‌تواند به تقویت طیف اخوانی‌ها در منطقه منجر شود. حال سفر مقامات دیپلماتیک و همچنین مقامات امنیتی و اطلاعاتی هیات حاکمه جدید سوریه به ریاض می‌تواند به این معنا باشد که شاید دولت انتقالی سوریه در نظر دارد پیامی متفاوت به عربستان ارسال کند و تردیدی در تعلق خود به محور اخوانی در منطقه ایجاد نماید.

همچنین، این سفر ممکن است به این معنی باشد که حاکمان جدید سوریه قصد دارند سیاست‌های عمل‌گرایانه‌ای را دنبال کنند و خود را درگیر صف‌بندی‌های نظری و ایدئولوژیک در منطقه نکنند و روابط خود را با تمامی کشور‌های منطقه توسعه دهند. بنابراین، به نظر می‌رسد این سفر از این جنبه نیز حائز اهمیت است.

وضعیت سوریه پس از تحولات اخیر، به ویژه حملات شدید اسراییل که تاسیسات نظامی این کشور را هدف قرار داد، ایجاب می‌کند که هیات حاکمه جدید فکری اساسی برای امور دفاعی کشور در دوره جدید داشته باشد. آنها باید نیروی نظامی جدیدی را سازماندهی کنند که احتمالا شامل بخش‌هایی از ارتش سابق سوریه و همچنین گروه‌های مخالف بشار اسد باشد. این شرایط جدید به نوعی در حکم از صفر شروع کردن در حوزه‌های امنیتی و اطلاعاتی برای دولت انتقالی سوریه به شمار می‌رود. در این حوزه نیز عربستان در بهترین موقعیت برای کمک مالی به بازسازی نیرو‌های دفاعی و امنیتی سوریه قرار دارد. ضمن اینکه عربستان سابقه حمایت مالی از نیرو‌های دفاعی و نظامی در دیگر کشور‌های منطقه، از جمله لبنان، را نیز دارد. کمک سه میلیارد دلاری عربستان به ارتش لبنان که چندین سال پیش مورد بحث بود، نمونه‌ای از این قبیل حمایت هاست. سفر وزیر دفاع لبنان به عربستان که در ۲۶ دسامبر گذشته انجام شد، در همین رابطه بود.

اکنون، حضور وزیر دفاع سوریه در هیات اعزامی به عربستان نشان‌دهنده این است که سوریه نیز قصد دارد نیرو‌های نظامی خود را با کمک عربستان و امکانات آن کشور بازسازی و تقویت کند. همچنین، باتوجه به حضور مسوول اطلاعاتی هیات حاکمه جدید سوریه در هیات، ممکن است همکاری‌های اطلاعاتی میان سوریه و عربستان و نیز کشور‌هایی مانند بحرین و امارات در دستور کار قرار گیرد.