واحدهای پول تاریخ ایران را بشناسید

به گزارش خبر فوری ، چند روزی است که همه جا بحث از طرح جدید دولت مبنی بر حذف 4 صفر از پول ملی ایران است. طبق گفته دولت قرار است صفرهای ریال حذف شده و واحد مربوطه هم به تومان تغییر کند. مدتی پیش این طرح مجددا مطرح شد. در آن زمان از مردم نظرسنجی شد که دوست دارند در صورت تغییر واحد پولی، از چه واحد جایگزینی استفاده کنند. در آن زمان، دریک و تومان بیشترین رای را آوردند. اما نباید فراموش کرد که ایران در طول تاریخ واحدهای پولی بسیاری به خود دیده است.

در این گزارش به برخی از مهم ترین این واحدهای پولی اشاره می‌کنیم.

مهم ترین واحدهای پولی تاریخ ایران

شاید مهم ترین واحدهای پولی تاریخ را بتوان بدین شرح دانست: دریک(هخامنشی)، دراخما(سلوکیان)، دینار(طلای ساسانی)، درم(نقره ساسانی)، پشیز(مس ساسانی)، دینار(طلای دوران اولیه اسلامی)، درهم(نقره دوران اولیه اسلامی)، فلوس(سکه مسی دوران اولیه اسلامی)، یمینی(غزنویان)، تومان(ایلخانان)، چاو(اسکناس ایلخانان)، شاهی(سکه طلای صفویه، افشاریه، زندیه)، عباسی(سکه نقره صفوی)، نادری(سکه نقره افشاریه)، روپیه(سکه نقره افشاریه)، تومان(سکه طلای قاجار)، ریال(سکه نقره قاجار)، قران(سکه نقره قاجار)، پاپتی(سکه مسی قاجار) و...

در جدول زیر مهم‌ترین واحدهای پولی سلسله های مهم تاریخ ایران را (بر مبنای سه سکه طلا و نقره و مس) بیان می‌کنیم.

اکنون باید توضیحاتی در مورد برخی از مهم ترین این واحدها ارائه دهیم.

ریال

ریال کلمه‌ای اسپانیایی است که بعدها به علت روابط مالی و تجاری کشورهای منطقه با اسپانیایی ها وارد زبان ما شد. این واژه از کلمه لاتینی رگالیس (regalis) به معنی شاهنشاهی می‌آید که صفتی است از اسم رکس (rex) به معنی شاه.

سکه نقره با نام ریال در اسپانیا از سالِ ۱۴۹۷ تا ۱۸۷۰ میلادی ضرب می‌شد. ریال همچنین واحدِ پولِ بسیاری از مستعمره‌های اسپانیا بود.

ریال برای اولین بار در سال ۱۷۹۸ معروف شد و آن یک سکه جهانی بود که ۱۲۵۰ دینار یا یک‌هشتم تومان ارزش داشت. در سال ۱۸۲۵، ریال از رواج افتاد و به جای آن قران رواج یافت.

در سال ۱۳۰۸ شمسی به صورت ناگهانی واحد پول تومان کنار گذاشته شد و واحد «ریال» که سابقه تاریخی در ایران نداشت به عنوان واحد رسمی پول برگزیده شد. ریال در میان مردم مقبولیت و رواج نیافت و مردم ایران ۱۰ ریال را یک تومان فرض کردند و در میان مردم واژگان تومان و قران کاربرد دارد و واحدهای رسمی ریال و دینار در محاوره مردم استفاده نمی‌شود.

تومان

تومان واژه‌ای مغولی به معنای ده هزار است. در بخش‌بندی‌های لشکری به ده هزار سرباز، تومان گفته و فرمانده آن را امیرتومان می‌نامیدند. این واژه از دوران مغول در ایران متداول گردید.

در دوران صفویه تومان در محاسبات دیوانی استفاده می‌شد اما سکه‌ای به این نام و ارزش ضرب نمی‌شد. پرارزش‌ترین سکه این دوران «محمدی» نام داشته و ۱۰۰ دینار (معادل یک‌صدم تومان) ارزش داشت.

لفظ تومان بارها در نوشته‌های تاریخی آمده‌است و بر حسب ارزش پول هر منطقه انواع مختلفی داشته‌است مانند تومان خراسانی، تومان تبریزی، تومان عراقی (عراق عجم یا مناطق مرکزی ایران امروزی) و غیره.

دریک

دریک سکه زر در دوره هخامنشی، با وزن ۸/۳۵ تا ۸/۴۲ گرم بوده‌است. بر یک طرف آن نگاره‌ای از یک کماندار هخامنشی در حال دویدن است که کمانی در دست چپ و نیزه‌ای در دست راست دارد. ضرب این سکه را جزو اصلاحات پولی داریوش یکم هخامنشی برشمرده‌اند، ولی برخی باور دارند که دریک پیش از زمان او هم ضرب می‌شده‌است. آنچه مسلم است اینک ضرب سکهٔ زر از امتیازهای ویژه شاه بود.

در زمان هخامنشیان هیچ‌یک از ساتراپ‌ها و فرمانداران محلی حق نداشتند بدون پروانه داریوش به نام خود سکه زنند، تنها اجازه داشتند با پروانه داریوش سکه‌ی نقره بزنند، چرا که ضرب سکه‌ دریک در انحصار مرکز بود.

عیار سکه‌های دریک بسیار بالا بود و با آزمایش روی نمونه‌های به دست آمده روشن شده‌است که فلزش تنها ۳ درصد آلیاژ می‌داشته‌است.

دریک را داریک هم گفته‌اند، اما تلفظ درست آن دَریک است. برخی مورخین و باستان شناسان حدس زده اند که دریک از نام داریوش اول هخامنشی گرفته شده‌است. در همین زمینه ابراهیم پورداوود، ایران‌شناس مشهور، معتقد است که یونانیان، نام سکه طلا در زمان داریوش هخامنشی را چون منسوب به داریوش بود به یونانی «دریکوس» (Dreikos) یا «داریک» یا «دریک» به معنی «داریوشی» می‌نامیدند.

دینار

مورخین حدس زده اند که دینار ابتدا در دورهٔ ساسانی و از زمان سلطنت اردشیر یکم تا شاپور سوم در ایران رواج داشته است. این سکه به وزن ۷ تا ۷٫۴ گرم (مشابه وزن درهم نقره) ضرب می‌شد که عمدتاً برای مصارف تشریفاتی مورد استفاده بود؛ با این حال از کتیبه‌ سه زبانه شاپور اول چنین بر می‌آید که رومی‌ها در اثر شکست از امپراتوری ایران و برای حفظ جان امپراتور فیلیپ عرب و خانواده اش مجبور به پرداخت پانصد هزار دینار غرامت شدند.

واژه دینار به احتمال زیاد پارسی است. این کلمه بیش از دویست بار در شاهنامه فردوسی آمده؛ جمع این واژه در فارسی دینارها و در عربی دنانیر است.

دینار پس از دوران اسلامی هم به صورت دینارهای بیزانسی کاربرد داشت؛ اما تا سالهای ۷۲ه‍.ق/۶۹۲. م توسط مسلمانان ضرب نمی‌شد. نخستین دینارهای اسلامی وزنی برابر با دینار بیزانسی ۴٫۵۵ گرم داشت که در زمان سلطنت بنی امیه و در دمشق ضرب شد اگرچه سالها طول کشید که جای درهم را در تعاملات تجاری مسلمانان بگیرد( وشاید هرگز نتوانست جای آن را بگیرد).

در اوایل قرن یازدهم میلادی و در زمان سلجوقیان ضرب مسکوکات نقره متوقف شد چنان‌که دو قرن پیش از آن در اوایل قرن نهم میلادی ضرب سکه مسی فلوس متوقف شده بود با این توصیف تنها واحد پولی در زمان سلجوقیان دینار طلا بود. از زمان سلجوقیان تا دوران قاجاریه همچنان دینار اصلی ترین واحد پولی ایران به شمار می‌رفت.

در زمان ناصرالدین شاه قاجار برای نخستین بار اسکناس ده هزار دیناری منتشر شد که برای سهولت بر روی آن عنوان تومان (به معنی ده هزار در زبان مغولی) گذاشتند که در واقع ابزار شمارش دینار است و واحد پولی در دوره قاجار همان دینار بود.

درهم

دِرهَم واحد پولی رایج در کشورهای اسلامی است که در اصل، نام آن از یکای پول یونان، دراخما یا دیدراخم (۲ دراخما) مشتق شده‌است. درهم پول رسمی شاهنشاهی ساسانیان نیز بوده‌است و در تعاملاتی که مبنای آن سکه نقره بوده به کار می‌‎رفته است.

از لحاظ تاریخی، واژه «درهم» از نام یک سکه یونانی به نام دراخما (δραχμή) که در دوره هخامنشی در ایران هم به کار می‌رفته، گرفته شده است.

رواج این واحد در کشورهای اسلامی به این صورت بوده است که امپراتوری یونانی‌زبان بیزانس که با عربستان تجارت داشت، این سکه را در دوران پیش از اسلام و پس از آن، در گردش قرار می‌داد. این واحد پول بود که در ابتدا به عربی راه یافت و سپس نزدیک پایان سده هفتم این سکه یک واحد پول اسلامی شد که نام پادشاه یا خلیفه و یک آیه مذهبی را روی خود داشت.

درهم در بسیاری از کشورهای مدیترانه، از جمله آندلس (اسپانیای موری) و امپراتوری بیزانس (میلیارسیون) ضرب می‌شد، و به عنوان پول رایج در اروپا بین سده‌های ۱۰م و ۱۲م میلادی، به ویژه در مناطق دارای رابطه با وایکینگ مانند وایکینگ یورک و دوبلین به کار می‌رفت.

38