عید فطر در طول تاریخ/ از سه روز جشن در عصر صفوی تا معضل رویت هلال در عصر قاجار

به گزارش خبر فوری، جشن عید فطر در زمان پیامبر اکرم (ص) آغاز شده و تا امروز ادامه دارد. در طول حدود یکهزار و ۵۰۰ سال، جشن عید فطر تغییرات زیادی کرده و دچار تحولات مختلف شده است.

در این گزارش قصد داریم مروری بر تاریخچه جشن عید فطر در طول تاریخ داشته باشیم.

آغاز جشن عید فطر در زمان حضرت خاتم (ص)

جشن عید فطر در زمان حضرت محمد (ص) و به عنوان عید بندگی و روز شکست شیطان پس از یک ماه بندگی و دوری از شهوات و امیال، آغاز شده‌ است. 

طبق برخی روایات، جشن مخصوص عید فطر پس از مهاجرت مسلمین از مکه به مدینه آغاز شده است.

گویا هنگامی که پیامبر (ص) به مدینه رسید، افرادی را یافت که دو روز خاص را جشن می‌گیرند و در آن روزها خود را با تفریح و سرگرمی مشغول می‌ کنند. در این هنگام، پیامبر متذکر شدند که حق تعالی به جای اینها برای شما دو جشن بهتر را قرار داده‌است: یکی عید فطر و دیگری عید قربان.

بدین ترتیب، هر ساله پس از ماه رمضان و با رویت هلال ماه، جشن عید فطر برگزار می شده است. برگزاری نماز عید فطر مهم ترین مراسم عید بوده است.

این نماز در زمان بنی امیه و بنی عباس نیز برگزار می شده است. نماز مخصوص عید نیز هر ساله به امامت شخص خلیفه برگزار می شده است. داستان اقامه نماز عید فطر در زمان مأمون الرشید عباسی مشهور است.

در یکی از سال‌های حضور امام رضا (ع) در مرو، مأمون از امام (ع) درخواست می کند که نماز را اقامه کنند اما چنان جمعیتی در محل اقامه نماز جمع می شود که مأمون وحشت کرده و مانع از اقامه نماز توسط امام رضا (ع) می شود و خود نماز را می خواند.

جشن عید فطر در طول تاریخ بلاد اسلام

در طول تاریخ، جشن عید فطر در کشورهای مختلف اسلامی، از هندوستان در شرق تا اندلس در غرب برگزار می‌شده است. این جشن ها در برخی ویژگی ها مانند برگزاری نماز عید مشترک و در برخی ویژگی های دیگر متفاوت بودند.

ابن بطوطه، جهانگرد مشهور مراکشی مهم ترین منبع برای شناخت فرهنگ بلاد اسلامی در سده های میانه است. او در سفرنامه خود جشن عید فطر در کشورها و شهرهای مختلف را به خوبی توصیف کرده است.

بر اساس روایت او، جشن عید فطر حتی در سرزمین مالی هم برگزار می شده است. ابن بطوطه مشاهدات خود را از نماز عید در میان سیاه‌پوستان مالی این طور می‌ نویسد: من دو عید اضحی (قربان) و فطر را در مالی بودم، مردم به مصلی که نزدیک قصر سلطان واقع است می‌رفتند و جامه‌های سفید خوب بر تن کرده بودند؛ سلطان سوار اسب، طیلسانی بر سر برای نماز حرکت کرد...، این جمع در پیشاپیش سلطان تحلیل و تکبیر می‌گفتند و رایت‌های سرخ ابریشمین در جلوی سلطان برافراشته بود.

جشن عید فطر در سال‌های بعد نیز تداوم یافت. تصاویر و نقاشی های مختلفی از برگزاری بزم شاهانه به مناسبت عید فطر در هندوستان عصر گورکانیان (حاکمان مغول هندوستان) در شهرهای مختلف از جمله دهلی وجود دارد.

همچنین، در دوره امپراتوری عثمانی از روزها قبل مردم آماده استقبال از عید فطر می شدند. بر اساس برخی منابع، در دوره عثمانی با فرا رسیدن عید فطر، کارمندان و درجه داران دولتی معادل یک ماه حقوق خود عیدی می گرفتند.

در زمان‌هایی که خزانه دولتی با کمبود بودجه مواجه بود، این عیدی به نصف حقوق ماهیانه تقلیل می یافت و در شرایط شخت تر اصلا پرداخت نمی شد.

در روز اول عید، در زندانها و بین محکومین حلوا پخش می شد. آن دسته از محکومین که رفتار مناسبی از خود نشان داده بودند و دو سوم از دوره محکومیت خود را سپری کرده بودند، مشمول عفو شده و به مناسبت عید آزاد می گردیدند.

مراسم گرامیداشت عید فطر از سده ۱۵ به بعد، به تشریفات و برنامه بسیار مهم در دربار عثمانی تبدیل شد. جشن های بزرگداشت عید فطر در دربار عثمانی بصورت مرتب و از قبل برنامه ریزی شده انجام می گرفت. عید با شلیک توپ یک روز قبل از عید آغاز می‌شد و در آخرین روز عید با شلیک یک توپ دیگر به هنگام عصر پایان می‌یافت.

عید فطر در طول تاریخ ایران؛ از غزنویان تا صفویه

تاریخ بیهقی بهترین منبع برای شناخت اعیاد، جشن ها، آیین ها و مراسم ایران سده ۴ و ۵ است. بر اساس روایت ابوالفضل بیهقی، در زمان سلطان محمود و مسعود غزنوی، یک هفته پیش از فرارسیدن عید فطر، سواران خود را آماده می‌ کردند و بزرگان و سران برای برگزاری جشن و عرض تبریک نزد سلطان غزنوی می‌رفتند.

همچنین، خنیاگران بهترین آهنگ ها و شاعران بهترین اشعار خود را آماده می کردند تا در بزم شاهانه و در حضور سلطان بخوانند.

بیهقی جشن عید فطر در زمان سلطان مسعود را چنین توصیف می کند: و روز دوشنبه عید فطر بود. امیر پیش بیک هفته مثال داده بود ساختن تعبیه­ های این روز را. و تعبیه­ ای کرده بودند که اقرار دادند پیران کهن که به هیچ روزگار برین جمله یاد ندارند، و سوار بسیار بود نیز بدشت شابهار.

او در جایی دیگر در باب جشن عید فطر می نویسد: خوانی نهاده بودند سلطان را در آن بنای نو که در باغ عدنانی ساخته بودند و خوان­های دیگر نهاده بودند در باغ عدنانی، سرهنگان تفاریق و خیلتاشان را بر آن خوان­[ها] بنشاندند. شعرا شعر می ­خواندند.

البته طبق روایت بیهقی، جشن درباری عید فطر منوط بر این بود که سلطان غزنوی حال خوشی داشته و به اصطلاح سر کیف بوده باشد. بیهقی درباره یکی از جشن های عید فطر می نویسد: و روز آدینه عید فطر کرده آمد؛ امیر نه شعر شنود و نه نشاط کرد از تنگدلی که بود که هر ساعت خبری رسیدی از خراسان.

 جهانگردان و سفرنامه نویسان روایت مختلفی از جشن عید فطر در زمان صفویه دارند. به طور مثال، شاردن می نویسد ایرانیان عید فطر را جشن لیله القدر می نامند و در آن روز نماز خوانده و به هم عیدی می دهند.

«کاتوف» عید فطر را یکی از آداب ماه رمضان عنوان کرده و در سفرنامه خود چنین آورده است: در پایان ماه رمضان با رویت ماه نو، جشن های سه روزه مربوط به عید رمضان یا عید فطر برگزار می شود. او می گوید که از آن زمان شادی مضاعف بین مردم ایجاد می شود به طوری که طی سه روز عید فطر صدای نقاره، سرنا و شیپورها از جاهای مختلف شهر به گوش می رسد و مردم در میادین شهرها جشن برپا می کنند.

یکی از جهانگردان نیز مشاهدات خود از شهرهای ایران و عراق عصر صفوی را چنین توصیف می کند که در آن روز، دکان ها بسته است. مردم با لباس‌ های نو و دست‌های حنا بسته، دسته دسته به دیدن هم دیگر می‌ روند و شیرینی می خورند، اطفال هم با جامه‌های رنگارنگ در کوچه ها جولان می‌ دهند و تفاخر می‌کنند.

عید فطر در دوران قاجاریه

یکی از ماجراهای جالب در عصر قاجار، مساله رویت هلال ماه شوال بوده است. داستانی که حتی تا امروز نیز ادامه دارد. ناصرالدین شاه در خاطرات خود وضعیت اعلام عید فطر در دوره قاجار را این چنین وصف می کند: «امشب نجوماً باید ماه دیده شود و فردا عید کنند، اما احتیاطا ما گفتیم آتش‌بازی نکنند تا ماه دیده شود. نایب‌السطنه رفته بود به امیریه و در آن‌جا ماه را دیده بود و به ما نوشته بود. یک سرباز هم دیده بود اما چون مردم شهر کسی ندیده بود، گفتیم حقیقتا نباید عید کرد و آتش‌بازی هم نکنند، مردم هم از رﺅیت ماه ﻣﺄیوس شده بودند و همه سحر خورده و خوابیده بودند».

او در جایی دیگر می نویسد: «دیشب تمام مردم برای طلب هلال رفته بودند... دیگر شک و شبهه‌ای جهت عید باقی نماند. صبح برخاستیم... دیدیم پاکتی آوردند که امین‌السلطان فرستاده بود؛ باز کردیم، خواندیم. دیدیم نوشته است که در قم و قزوین و بعضی جاها ماه را دیده‌اند و ثابت شده است و امروز عید است. فورا حکم کردیم چند تیر توپ انداختند و نقاره‌خانه زدند».

شاه قاجار درباب جشن های برگزار شده در پایتخت در روز و شب عید هم چنین می نویسد: «باغ دیوانخانه را قرق کرده بودند که برای آتش‌بازی شب عید به سر در شمس‌العماره برویم. نماز را اندرون خواندیم... آن‌وقت آمدیم رفتیم سر در چراغان خوبی کرده بودند... امروز چون روز عید است، مردم به جنب و جوش آمده بودند، از اول صبح همه حاضر بودند».

بر اساس روایت ناظران، در نیمه اول حکومت قاجار، مردم در روز عید به نماز رفته و با لباس های نو به دیدن هم می رفتند. بزرگان نیز به کاخ گلستان و تالار آینه می رفتند و مراسم سلام با حضور شاه و بزرگان برگزار می شد.