مردی به نام «ماهی»؛ از اولین «فرعون» مصر باستان چه می‌دانیم؟
منشأ تمدن مصر همچنان در هاله‌ای از ابهام است و از بیشتر پادشاهان اولیه، تنها نام‌هایشان باقی مانده است. اما درباره یکی از آن‌ها اطلاعات بیشتری وجود دارد: «نارمر»؛ مردی که به عنوان نخستین فرعون مصر باستان شناخته می‌شود.
دوره آغازین سلسله‌های پادشاهی مصر با وجود اهمیت فراوانی که در شکل‌گیری تمدن مصری داشته، همچنان به‌خوبی شناخته نشده است. تنها نام چند فرمانروا از این دوره باقی مانده و اندک اطلاعاتی که درباره آن‌ها داریم از منابع متأخری به دست آمده که احتمال دارد چندان دقیق نباشند.
۱. نارمر (احتمالاً) نخستین فرعون مصر بود
منبع اصلی شناخت پادشاهان اولیه مصر، سنگ پالِرمو است؛ لوحی از گرانیت سیاه که نام پادشاهان مصر تا سلسله پنجم روی آن حک شده است. این لوح شامل سوابق سالانه از میزان سیل رود نیل، جزئیات جشن‌ها، جنگ‌ها و پروژه‌های عمرانی هم می‌شود. متأسفانه از این سنگ تنها قطعاتی باقی مانده که در پالرمو (ایتالیا)، قاهره (مصر) و لندن (بریتانیا) نگهداری می‌شوند.
بخش مربوط به نام نخستین پادشاه سلسله نخست از بین رفته است. اگرچه به‌طور کلی پذیرفته شده که نخستین پادشاه این سلسله نارمر بوده و پس از او آها حکومت کرده است. مصرشناسان توافق نظر دارند که نارمر بنیان‌گذار سلسله اول و پادشاهی یکپارچه مصر بوده، اما به دلیل کمبود شواهد قطعی، برخی محققان هنوز در این مورد شک دارند.
۲. نام او به معنای «ماهی‌اسکنه» است
مهر استوانه‌ای با نقش یک گربه‌ماهی، نمادی از نام نارمر، از مجموعه هنری وایت‌هاوس، ۲۰۰۲
مصریان باستان از سیستم نوشتاری هیروگلیفی استفاده می‌کردند که شامل ترکیبی از نمادهای تصویری و آوایی میشد. نام نارمر از دو نماد مفهومی تشکیل شده: گربه‌ماهی (Nar) و اسکنه (Mer)
یک اسکنه و یک گربه‌ماهی روی پالت معروف نارمر کنار تصویر پادشاه حک شده‌اند و از این طریق می‌توان او را شناسایی کرد. در برخی دیگر از آثار، مانند مُهرهای استوانه‌ای کشف‌شده در ابیدوس، تصویر یک گربه‌ماهی در حال حمله به دشمنان مصر مشاهده می‌شود که می‌تواند اشاره‌ای به قدرت و پیروزی‌های نظامی او باشد.
۳. جسد او هرگز پیدا نشد
بازسازی یک مصطبه (گونه‌ای آرامگاه در مصر باستان) از دوران پادشاهی کهن، حدود ۲۳۸۱-۲۳۲۳ پیش از میلاد، موزه متروپولیتن نیویورک
محل دفن نارمر هنوز با اطمینان شناخته نشده است. پادشاهان اولیه مصر معمولاً در مقبره‌هایی موسوم به «مصطبه» دفن می‌شدند، اما هیچ مقبره‌ای که به‌طور مستقیم به نارمر نسبت داده شود، یافت نشده است.
برخی مصرشناسان معتقدند او در سقاره دفن شده، زیرا از این منطقه بعدها به عنوان یکی از مهم‌ترین گورستان‌های سلطنتی استفاده شد. اما برخی دیگر معتقدند او در گورستان سلطنتی ام‌القعاب نزدیک ابیدوس، یکی از کهن‌ترین محوطه‌های دفن پادشاهان مصر به خاک سپرده شده است.
سال ۱۹۶۴، ورنر کایزر، مصرشناس آلمانی نام نارمر را در یک کتیبه در ام‌القعاب شناسایی کرد. اما به دلیل حفاری‌های غیرقانونی و غارت‌های باستانی که طی قرن‌ها در این منطقه رخ داده، تعیین محل دقیق مقبره او غیرممکن شده است.
۴. یونانیان او را «مِنِس» نامیدند
پرتره هرودوت، تاریخ‌نگار یونانی، اثر ساموئل فریمن، ۱۸۳۰، موزه بریتانیا
یکی از مسائل مورد بحث در تاریخ مصر اینست که آیا مِنِس و نارمر یک فرد بوده‌اند یا دو پادشاه مختلف.
هرودوت مورخ یونانی که در قرن پنجم قبل از میلاد از مصر بازدید کرد، نخستین پادشاه مصر را مِنِس عنوان کرد و هیچ اشاره‌ای به نارمر نکرد. در منابع تاریخی کلاسیک، مِنِس بنیان‌گذار پادشاهی مصر معرفی شده است.
ویلیام فلایندرز پتری، مصرشناس مشهور ادعا کرد «نارمر» نام واقعی این پادشاه بوده، در حالی که «مِنِس» یک عنوان افتخاری یا نام پسامرگ او بوده است.
۵. نخستین فرعون مصر احتمالاً توسط یک اسب آبی کشته شد
مجسمه فایانس معروف به «ویلیام» اسب آبی، مربوط به دوره پادشاهی میانه (۱۹۸۱-۱۸۸۵ پیش از میلاد)، موزه متروپولیتن نیویورک
اسب‌های آبی از جمله خطرناک‌ترین حیوانات آفریقا محسوب می‌شوند و در دوران باستان، رود نیل زیستگاه اصلی آن‌ها بود. مصریان اغلب فرمانروایان خود را در حال شکار اسب‌های آبی به تصویر می‌کشیدند، زیرا این شکار نمادی از پیروزی پادشاه بر آشوب و هرج‌ومرج بود.
بنا به گزارش مانیثو، کاهن و تاریخ‌نگار مصری که در دوران یونانیان می‌زیست، مِنِس (که برخی او را همان نارمر می‌دانند) توسط یک اسب آبی کشته شد.
۶. او سبک پوشش فرعونی را پایه‌گذاری کرد
شاهان مصر قبل از اتحاد دو بخش علیا و سفلی در تصاویر خود ویژگی‌هایی مانند اورائوس (مار کبری طلایی به‌عنوان تاج) و تاج‌های قرمز و سفید مصر علیا و سفلی داشتند. اما نارمر نخستین پادشاهی بود که با هر دو تاج و دیگر نمادهای سلطنتی به تصویر کشیده شد. در پالت نارمر، او دم گاو (که بعدها تبدیل به دم سگ شد) به خود بسته که نماد قدرت فرمانروایی بود. او همچنین «شندیت» (نوعی لباس مخصوص طبقه حاکم) را به تن داشت.
افزون بر این، نارمر نخستین فرعون بود که خود را با ریش سلطنتی به تصویر کشید. نکته مهم دیگر اینست که در تصویر بالا یک مقام رسمی در حال حمل صندل‌های اوست که نماد پیوند میان زمین و آسمان بودند. سنت پوشیدن صندل‌های خاص فرعونی نیز توسط نارمر آغاز شد.
۷. نارمر جنگجو بود
طرحی از نارمر با سر گرز، اثر کاترین بارد، ۱۹۹۲، Narmer. org
در پالت نارمر او در حال کشتن دشمنان و گرفتن اسیران جنگی نشان داده شده است. برخی مصرشناسان حتی معتقدند نارمر در پی گسترش قلمرو خود به سرزمین کنعان (فلسطین امروزی) حمله کرده، زیرا مُهرهایی با نام او در مناطق جنوبی فلسطین کشف شده‌اند.
۸. او یکی از نخستین بنیان‌گذاران شهرهای مصر بود
پادشاه اسکورپیون در حال شخم زدن زمین، موزه اشمولین لندن، دانشگاه براون
نارمر احتمالاً شهر هیرکون‌پولیس (نَخِن) را به‌عنوان یکی از نخستین مراکز حکومتی خود تأسیس کرد. او همچنین پرستش ایزد حورس را به‌عنوان آیین اصلی کشور نهادینه کرد.
۹. او مصر را متحد کرد
پشت پالت نارمر، جیمز کوئیبل، ۱۸۹۸
پشت پالت نارمر، صحنه‌ای نشان داده شده که دو سرپوپارد (ترکیب مار و پلنگ) در آن حضور دارند و دو مقام سلطنتی طناب‌هایی که به گردن آن‌هاست می‌کشند. این صحنه معمولاً به اتحاد مصر علیا و سفلی تفسیر می‌شود که بزرگترین دستاورد نارمر است. پادشاهی مصر برای هزاره‌ها متحد ماند و نارمر مسئول این رویداد مهم در تاریخ جهان بود.
۱۰. پادشاهان بعدی مصر او را به‌عنوان بنیان‌گذار پادشاهی تکریم می‌کردند
ویرانه‌های هیرکون‌پولیس، اثر بارون دومینیک ویوان دنون، ۱۸۰۲
فرعون‌های بعدی مصر نارمر را به‌عنوان بنیان‌گذار واقعی پادشاهی مصر گرامی می‌داشتند و شواهدی از احترام مداوم به او در معابد و متون باستانی یافت شده است.
