ماجرای تشویق امام خمینی(ره) از سریال "مدرس"

سال‌ها می‌گذرد از زمانی که برای اولین‌بار کار نمایشی برای الگوی نمایندگی مجلس شهید مدرس سریال ساخته شد. مجموعه تلویزیونی که نامش "مدرس" بود و نقش این شخصیت را به مرحوم خسرو شکیبایی واگذار کردند. هوشنگ توکلی و اسماعیل شنگله ــ که بعدها در پروژه‌های تلویزیونی و سینمایی زیادی به‌عنوان بازیگر حاضر شد ــ کارگردانی و تهیه‌کنندگی این سریال را به‌عهده داشتند.

خسرو شکیبایی بازیگر نقش "مدرس"

مجموعه تلویزیونی مدرس سال 1365 با نقش‌آفرینی ویژه خسرو شکیبایی داستان زندگی آیت الله سیدحسن مدرس را از ورود به تهران و نامزد شدن وی در مجلس شورای ملی و درگیری مدرس با رضاشاه تا کشته شدنش را روایت می‌کند. محمدرضا حقگو،‌ فرخ نعمتی، سیروس گرجستانی، آتش تقی‌پور، داود آریا، مرتضی ضرابی، حسن زارعی و مجید رزاز هم در این سریال 6قسمتی ایفای نقش کردند.

اولین سریال از شخصیت شهید مدرس

توکلی برای اولین‌بار روحانی مبارز و الگوی نمایندگان مجلس را به قاب شبکه یک سیما آورد؛ روایتی که جامعه فقط در نماهای اندک و گذرا با آن برخورد داشته است. شاید کنار جذابیت اولین نمایش، نطق تاریخی شهید مدرس با بازی خسرو شکیبایی (نقش شهید مدرس) مورد توجه قرار گرفت و تاریخی شد، جایی که در دوره پنجم مجلس که سردارسپه میخ خود را محکم کوبیده و به‌عنوان رئیس‌الوزرا بسیاری از روشنفکران خواهان تغییر و تحول را به هواخواهی خود کشانده بود، مدرس در دهم آبان‌ماه، 1303 در مجلس نطقی ایراد کرد که به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نطق‌های تاریخ مجلس مشروطه ثبت شد.

نطق معروف سریال با صدای "خسرو شکیبایی"

این نطق نشان از فهم عمیق او از تاریخ ایران و سیر تحولات جوامع بشری دارد. در این سخنرانی، آیت‌الله سید حسن مدرس، مرز اساسی بین دنیای قدیم و جدید را در ماهیت اراده حاکم بر امور اجتماعی تعریف می‌کند.

آیت‌الله مدرس (خسرو شکیبایی) در بخش‌هایی از این نطق تاریخی می‌گوید: «یک عمری این مملکت و سایر قطعات دنیا و نقطه‌های مختلفه دنیا با اراده شخصی یک نفر اداره می‌شد، هر قطعه از قطعات دنیا. یک قطعه دنیا هم این ایران شما بود که شما نمایندگان اهالی آن هستید، اراده ‌شخصی در امورات اجتماعی حکم‌فرما بود ... استبداد طول کشید تا بیست سال قبل، که ... اشخاص منورالفکر از داخله مملکت به این خیال افتادند که امورات اجتماعی این مملکت از اراده شخصی خارج شود و اراده اجتماعی شود؛ و نسبت به این مسأله هر عاقلی که در درجه اول عقل باشد تصدیق می‌کند که اداره‌کردن امور شخصی با ارادهِ اجتماعی اقوی و امتن است تا اداره‌کردن امور شخصی با اراده شخصی ... چه رسد به امور اجتماعی و این مسئله از بدیهیات است...

حالا از خودم می‌گویم، بنده در زمان استبداد هم آخوند بودم، ‌تازه آخوند نشده‌ام.

به من مراجعه می‌کردند. اگر خوب بودم، ‌خوب مرافعه می‌کردم؛ اگر بد بودم، بد مرافعه می‌کردم؛ چیزی می‌نوشتم می‌بردند دارالحکومه، پول از آنها می‌گرفتند آن حکم را اجرا می‌کردند، پول را می‌گرفتند می‌گفتند "بلی حکم آقای حجت‌الاسلام است باید اجرا شود"؛ اگر پول نمی‌دادند، ‌می‌گفتند "برو فردا بیا، برو پس‌فردا بیا" و به همین طریق او را سر می‌دواندند. این ترتیب جریان استبداد بود و اگر غیر از این هم بود استبداد معنی نداشت.

آمد زمان مشروطه؛ بسیار خوب، می‌آیند پیش من، می‌گویم "بابا بروید عدلیه عارض شوید، از آن‌جا ارجاع کنند،‌ آخر ترتیب اجتماعی شده است."، می‌رفتند و می‌آمدند دو سه مرتبه از آن‌جا به آن‌جا و اراده اجتماعی در یک کار شخصی مدخلیت پیدا می‌کرد از باب مثل است.»

سریالی که گرفتار تیغ سانسور شد

سریال شهید مدرس را سالها بعد از اولین پخش روی آنتن بردند اما رفته رفته گرفتار تیغ سانسور شد؛ تا جایی که به‌تعبیر کارگردانش چیزی از آن باقی نمانده و دیگر خودشان هم پخش نمی‌کنند؛ او از این اتفاقات گلایه دارد و کارگردانی نمی‌کند؛ اما بیشتر او را در قامت بازیگر دیدیم؛ کارهایی که قدرت تألیف او را به‌رخ مخاطب می‌کشید؛ کاراکتر وثوق‌الدوله سریال "میرزا کوچک‌خان جنگلی"، دایی "زیر تیغ"، "مرگ تدریجی یک رؤیا" فریدون جیرانی دوباره نام هوشنگ توکلی را بر سر زبان‌ها آورد.

هوشنگ توکلی کارگردان سریال "مدرس" در گذر زمان

نقش دکتر علی اکبر سیاسی رئیس دانشگاه تهران در "روزگار قریب" کیانوش عیاری و "شکرانه" سعید سلطانی، ابعاد دیگری از بازی هوشنگ توکلی را روی آنتن تلویزیون نمایش داد؛ و آخرین کار تلویزیونی‌اش هم "آرام می‌گیریم" روح‌الله سهرابی به‌شمار می‌رود که سال 1395 از شبکه دوی سیما پخش شد. در سینما کارنامه محدودتری دارد و به نام‌هایی همچون "ابلیس" احمدرضا درویش، "عبور از خط سرخ" جمال شورجه، "خانه ابری" اکبر خواجویی، "ماه وش" محمد درمنش، "نفوذی" احمد کاوری، "زادبوم" ابوالحسن داوودی، "قفس طلایی" محمد زرین‌دست، "پرنده‌باز" عطاءالله سلمانیان و "زیر سقف دودی" پوران درخشنده می‌رسیم و "درساژ" پویا بادکوبه آخرین کار توکلی بوده که از او روی پرده نقره‌ای دیدیم.

کارگردان سریال شهید مدرس، نمایش "دونده تنها" در سال 1358 در تئاتر شهر به اجرا درآورد. نمایشنامه این تئاتر توسط محسن یلفانی در سال 1352 نوشته و چاپ شده بود؛ اما منتشر نشد؛ نمایش‌های "خاطرات"، "کابوس‌های یک جامه‌دار از زندگی" و "قتل میرزا تقی‌خان فراهانی" جزو دیگر کارهای تئاتری هوشنگ توکلی به‌شمار می‌رود.

او این روزها کمتر بازی می‌کند، کارگردانی نمی‌کند و بیشتر تدریس می‌کند؛ البته در جریان گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم به این نکته اشاره کرد که در دهه فجر نمایشی را روی صحنه خواهد برد.

سانسور بخش‌های روس و انگلیس از سریال "مدرس"

به‌مناسبت ایام سالگرد شهادت آیت‌الله شهید حسن مدرس با هوشنگ توکلی کارگردان اولین مجموعه تلویزیونی "مدرس" گفت‌وگویی کردیم که مشروح آن در ادامه آمده است:

هوشنگ توکلی کارگردان و بازیگر سینما و تلویزیون و مدرس تئاتر با اشاره به سانسور بخشی از صحبت‌های مهم تاریخی که مربوط به رفتارهای این شخصیت در سریال "مدرس" شده است، گفت: مدرسی که دهه 60 ساخته شد تاریخ بود؛ کار نو و درخشانی که صراحت داشت، زیرا در آن دوره تاریخی، ایران تحت نفوذ دو کشور و دو سرزمین روسیه و انگلیس بود و سیاست‌های آنها به‌خصوص در اواخر دوره قاجار حاکمیت و سلطه داشتند. مدرس براساس تقابل و مواضع این شخصیت برابر سلطه جهانی که یک طرف روس و طرف دیگر انگلیس بود، ساخته شد؛ اما هرچه جلوتر رفتیم همه قسمت‌های روس و انگلیس این مجموعه تلویزیونی را درآوردند.

چه بلایی سر فیلم ما آوردند

وی در خصوص تیغ سانسور تلویزیون بر سریال "مدرس"، گفت: هر مدیری به تلویزیون آمد بخشی از صحبت‌های مهم تاریخی مربوط به رفتارهای این شخصیت را درآورده‌اند؛ در واقع ردپای انگلیس و روس را در ایران دنبال کنید می‌بینید که در طول این 30 سال گذشته چه بلایی سر فیلم "مدرس" آوردند. این سریال تیکه تیکه شد و تمام مسائل کلیدی و اصلی را از داخل آن درآوردند.

این مجلس با آن مواضع، سنخیتی ندارد

کارگردان سریال "مدرس" در پاسخ به این سؤال که چرا آنقدر تیغ سانسور شامل این مجموعه تلویزیونی شد، گفت: برخی در این میان دنبال اینند که نفوذ انگلیس و روس را از سرنوشت ایران نادیده بگیرند؛ به همین دلیل تا اواخر دهه 70 مدرس را هر سال نشان می‌دادند؛ آنقدر خرابکاری کردند که دیگر نشان هم ندادند، سریالی که شخصیت بزرگ و الگوی بلامنازعی از مجلس را معرفی می‌کرد؛ وارد بهارستان می‌شویم پرتره‌ بزرگی از این شخصیت را می‌بینیم؛ برای آیت‌الله، سالگرد هم می‌گیرند اما این مجلس با آن مواضع انقلابی مدرس و مبارزاتی که چند نسل با روس و انگلیس داشته و در تاریخ ثبت شده است، سنخیتی ندارد.

پنهانی ممنوع‌کار شدم

وی به ماجرای ممنوع‌کاری‌اش اشاره کرد و گفت: یک‌مرتبه در اوج شکوفایی و خلاقیت، پنهانی ممنوع‌کار شدم و دیگر هم کارگردانی نکردم.

با نوه شهید مدرس آشنا شدم

توکلی در پاسخ به این سؤال که "چطور شد به داستان و ساخت مجموعه تلویزیونی "مدرس" رسیدید؟"، خاطرنشان کرد: در دهه 60 با نوه مرحوم مدرس، علی مدرسی که استاد ادبیات بود، آشنا شدم. او کتابی به‌نام "قهرمان آزادی" نوشت که به زندگی و مبارزات شهید مدرس برمی‌گشت. او این کتاب را در اختیار بنده گذاشت و انگیزه‌ای شد که 5، 6 سال روی این کتاب تحقیق کنم و البته دیگر منابع و آثار در این زمینه را هم مطالعه کنم. خیلی این شخصیت برای من شخصیت باارزشی بود و لحظه‌های زندگی مدرس به‌خصوص آن لحظه‌های تاریخی پر از لحظه‌های دراماتیک بود.

از زمان مدیریت لاریجانی، کارهای باارزش دهه 60 فراموش شد

وی افزود: سال 66 مدیریت شبکه یک به‌عهده آقای فریدزاده و مدیریت گروه فیلم و سریال را هم فرید حاج‌کریم‌خان به‌عهده داشت و جزو باارزش‌ترین مدیران فرهنگی بعد از انقلاب بودند که تمام ردپاهایشان از دهه 70 به بعد با مدیریت جدید (علی لاریجانی) از بین رفتند؛ متأسفانه تمام آثار باارزشی که در دهه 60 هم ساخته شد براساس ذهن خلاق و نوآور مدیرانی مثل حاج‌کریم‌خان و آقای فریدزاده، اتفاق افتاد. به من پیشنهاد دادند برای سالگرد شهادت مدرس سریالی بسازم و دیدم فرصت خوبی است حاصل این تحقیقات، نوشته‌ها و یادداشت‌ها را کنار هم بگذارم و به آنتن تلویزیون بیاورم.

من صاحب روش و مورخ هنری بودم

کارگردان سریال شهید مدرس با ابراز اینکه "من صاحب روش و مورخ هنری بودم"، تأکید کرد: این سریال 6قسمتی شد که قسمت اول آن مقدمه‌ بود؛ هیچ‌وقت به این سبک و سیاق، روش و ژانر در ایران پرداخته نشده بود نه در سینما، تئاتر و نه تلویزیون؛ بالاخره هنرمندان که یک‌شبه خلق نشده‌اند که یک‌شبه هم از بین بروند، تاریخی پشت‌سرشان است همیشه در حوزه نقد هم ندیده گرفته شده است. من کارگردانی در آن دوره بوده‌ام که هم صاحب سبک بوده‌ام، هم صاحب روش و مورخ هنری بوده‌ام. ویژگی‌هایی مدنظر داشتم که باید کنار هم قرار می‌گرفت چنین اثری ساخته شود.

ای‌کاش خسرو شکیبایی را انتخاب نمی‌کردم

وی در خصوص انتخاب نقش شهید مدرس که خسرو شکیبایی ایفا کرد، گفت: یکی از گزینه‌هایم در بازیگرانی که قرار بود کار کنم مرحوم خسرو شکیبایی بود؛ گاهی اوقات فکر می‌کنم که خسرو شکیبایی را جلوی آنتن نمی‌آوردم و از شخص دیگری استفاده می‌کردم.

همه از مدرس فقط یک مونولوگ دیدند!

توکلی دلیل عدم استفاده از خسرو شکیبایی را این‌گونه روایت کرد: یک‌دفعه تمام آن ذهنیت هنری جامعه به‌سمت بخش بازیگری نسبتاً زیبا رفت و بقیه اثر و اتفاقاتش ندیده گرفته شد. بازی خوب مرحوم شکیبایی حاصل تجربیات من بود که بیرون آمد. من با خسرو شکیبایی کار نمی‌کردم و آن نقش را به او نمی‌دادم شکیبایی هم مثل بقیه بازیگران می‌شد. بازی خوبی که ما موفق شدیم از خسرو شکیبایی دربیاوریم. همه از مدرس یک مونولوگ می‌بینند نه ترکیب که 30 هنرمند درجه‌یک آن موقع از مدرس کار کردند و هرکدام از نقش‌هایی که داشتند درخشان بودند؛ اگر عوامل دیگر نبود خسرو شکیبایی به‌تنهایی قادر نبود آن نقش را بازی کند.

نمایی از سریال "زیر تیغ"

بی‌سوادی جریان فرهنگی‌مان را نشان می‌دهد

وی ادامه داد: این ندیده شدن همه اتفاقات سریال مدرس و فقط بسنده کردن به آن مونولوگ معروف و نقش خسرو شکیبایی، کم‌دانشی و بی‌فرهنگی جامعه منتقد ما در دهه 60 و بی‌سوادی جریان فرهنگی‌مان را نشان می‌دهد. هنر و هنرمندانی که قبل از اینکه هنرمند شوند بیشتر ژورنالیست مجله‌های زردند؛ مجله‌هایی که گاهی اوقات سیاسی‌نویس می‌شوند و فاقد آن فرهنگ‌های لازم است؛ همه این اتفاقات به نتیجه زحماتی که ما کشیدیم و می‌خواستیم بهره بهتری جامعه ببرد، لطمه زد. تازه داشت گروه راه می‌افتاد و کارهای ارزشمند بیشتری را بسازیم و مدرس چنین ویژگی داشت.

امام خمینی(ره) فرمود «سریال "مدرس" را به دانشگاه ببرید»

کارگردان سریال "مدرس" و بازیگر وثوق‌الدوله "میرزا کوچک‌خان جنگلی" با اشاره به الگو بودن نقش تاریخی مدرس، خاطرنشان کرد: نقش تاریخی مدرس با بحران‌های مجلس‌های اول و دوم بعد از انقلاب همراه بود؛ مدرس یک الگو بود؛ الگو از این نظر که او نماینده مجلسی بود که کف خواسته‌هایش با خواسته‌های مردم و جامعه‌اش یکی بود؛ رجال سیاسی دیگری هم داشتیم کمتر از مدرس نبودند و باید کار می‌شد، در واقع من یادم است امام خمینی(ره) گفته بودند که «این مدرس را ببرید به دانشگاه درس بدهید و بگذارید ببینند؛ کاری که درباره مدرس در تلویزیون ساخته شد حتی لزومی ندارد در کتاب‌های درسی نامی برده شود؛ آنقدر این مدرس کامل و جامع مسائل تاریخی را روایت کرد که نیازی نیست سرمایه‌گذاری کنیم.»

سریال "مدرس" را تیکه تیکه کردند

وی با اشاره به اینکه سریال "مدرس" روی تاریخ اثر گذاشت، افزود: ساخت سریال مدرس، نقش آموزشی هم داشت؛ همان طوری که گفتم وکلای ما (نمایندگان مجلس) حداقل باید کف خواسته‌هایشان اندازه خواسته‌های شهید مدرس باشد، بتوانند به مجلس پرقدرت و سرنوشت‌ساز تبدیل شوند. سریال "مدرس" تا جایی در تاریخ اثرگذار بود که حتی تمام اورژانس‌های بیمارستان‌ها از ساعت 9 تا 10 در ایران مریض تحویل نمی‌گرفتند. آماری که مرکز سنجش افکار صداوسیما در آن تاریخ تهیه کرد 97 درصد بیننده داشت. به هر حال ما حرکت هنرمندانه و تاریخی‌مان انجام دادیم این‌که در دهه‌های بعد چه بلایی بر سر این سریال آوردند و مدیران بعدی کم‌لطفی کردند و سریال "مدرس" تیکه تیکه شد؛ مسائل مهم و حساس "مدرس" در بازپخش‌های سال‌های آینده سانسور شد و نقش روس و انگلیس را به حداقل رساندند، بماند! سیاست‌های انگلیس که مهمترین بخش مدرس است در ده سال بعد که سریال پخش می‌شد به‌طور کل از اثر درآمده بود؛ با سانسورهای نادانسته و غلط خودشان که سریال "مدرس" را به اثری الکن و به‌دردنخور تبدیل کردند که رفته رفته دیگر پخش هم نشد.

بسیاری از هنرمندان را منزوی کردند

توکلی در پاسخ به این سؤال که چرا این روزها آنقدر کم‌کارتر شده است، تصریح کرد: کیفیت آثار خیلی نازل و پایین است یعنی آنچه تصور می‌کردیم در حوزه فرهنگ اتفاق بیفتد، اتفاق نیفتاد. صداوسیما متأسفانه به وظایف خودش عمل نکرد از دهه 70 به بعد جریان غلطی را وارد حوزه برنامه‌سازی کرد که بسیاری از هنرمندان منزوی شدند، یا به دیار باقی شتافتند و یا کنار رفتند که شامل من هم می‌شود. دوم اینکه بیشتر معلمی را ترجیح می‌دهم و شاگرد تربیت می‌کنم و نقشی که شاگردان من بعد از انقلاب داشتند در سینما، تلویزیون و تئاتر بسیار باارزش و ماندگار است.

پیشنهاداتی را به‌ناچار پذیرفتم

وی با ابراز اینکه "از روی ناچاری پیشنهاداتی را پذیرفتم"، گفت: در چند کاری که بازیگری کردم از روی ناچار این پیشنهادها را پذیرفتم از جمله "زیر تیغ" که جواب مثبت دادم و بازیگر آن سریالها شدم؛ زیرا ترجیح می‌دادم در حوزه تخصصی،‌ دانایی و تجربیات خودم در نویسندگی و کارگردانی کار کنم. در کارهای خودم بازی هم می‌کردم به این معنا نیست تمام آن کارهایی را که جنبه خلاقیت دارد کنار بگذارم فقط نقش بازی کنم. سختی‌های خودم را طی این سالها داشتم همه اینها باعث شد کمتر کار کنم. متن‌هایی که برای من فرستاده می‌شود متن‌های بی‌هویت، ضعیف و آزاردهنده‌ای است و بیننده هم ببیند معترض می‌شود.

روزی به صداوسیما برمی‌گردم

بازیگر سریال "مرگ تدریجی یک رؤیا" و "زیر تیغ" با تأکید به اینکه "اگر روزی صداوسیما اصلاح شود و عمری باشد به تلویزیون برمی‌گردم"، اظهار داشت: بیننده یا مخاطب وقتی از امثال من کار می‌بیند کیفیت کارها ضعیف و بی‌مورد باشد، اعتراض و نقد می‌کند؛ به همین خاطر عطا را به لقایش بخشیدم. ما بهترین تجربیات‌مان را وقف صداوسیما و سینما کردیم و روزی صداوسیما اصلاح شود و عمری باشد کارهایی را در سطح امروز خودمان می‌سازیم در غیر این صورت صداوسیما، کاربلدها کمتر با این رویه کار می‌کنند و کارهایی را شاهد خواهیم بود که مثل امروز ضعیفند و روز به روز هم ضعیف‌تر و ناتوان‌تر می‌شوند. کیفیت پایین و نزول سطح کارها باعث کم‌کاری من است. اثر هنری باید راستگو و متعهد باشد؛ به مخاطب احترام بگزارد و وقتی هیچ‌کدام از این ویژگی‌ها نیست بهتر است ما کار نکنیم.

دهه فجر روی صحنه می‌روم

توکلی در پایان با اشاره به روی صحنه بردن نمایشنامه‌ای در دهه فجر، خاطرنشان کرد: نمایشنامه‌ای نوشتم و امسال امیدوارم آن را به صحنه بیاورم و بعد از سالها کار تئاتر کنم. پیش‌بینی‌ام برای دهه فجر امسال است که یکی دو هفته آینده به نتیجه خواهد رسید.

منبع: تسنیم

72