محرم در شهرهای ایران/ مراسم تاسوعا و عاشورا؛ جاذبه گردشگری آیینی
«آیین‌ها» پیوندی میان امروز و دیروز هستند؛ که با پاسداشت آنها می‌توان در راستای حفاظت از هویت و باورهای مردمان یک سرزمین کوشید. بر همین اساس، شناخت آیین‌ها و ارزش‌های فرهنگی و تلاش در جهت صیانت از آنها برای انتقال به نسل‌های آینده مهم است.
برگزاری مراسم‌های آیینی، امروزه به‌عنوان یک جاذبه گردشگری و راهی برای جذب گردشگر در سراسر دنیا محسوب می‌شود. نکته حائز اهمیت در گردشگری آیینی، تکریمِ باورها و آیین‌هایی است که تا امروز به حیات خود ادامه داده‌اند.
تمایل افراد به تجربه‌های جدید فرهنگی، آداب و رسوم، سبک زندگی، آیین‌ها و مناسک مذهبی می‌تواند از علل اصلی توسعه گردشگری آیینی در مناطق مختلف باشد.
در ادامه به معرفی برخی از معروف‌ترین آیین‌های مربوط به روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی در استان‌های مختلف ایران پرداخته می‌شود:
یزد؛ نخل‌برداری
هر ساله در ایام محرم، آیین «نخل‌برداری» به عنوان یک رویداد مراسمی و مذهبی محبوب در یزد برگزار می‌شود. اگرچه این آیین در جنوب خراسان، سمنان، کاشان و چند شهر دیگر نیز اجرا می‌شود، اما یزد در آیین نخل‌برداری یا نخل‌گردانی نسبت به دیگر شهرها شناخته‌شده‌تر است. «نخل» سازه چوبی تابوت‌مانندی است که با پوشش سیاه و انواع شالهای رنگارنگ و آیینه پوشانده شده است و در روز عاشورا در شهر گردانده می‌شود. پس از اتمام مراسم نخل بستن، عزادارن نخل را بلند کرده و چند بار در فواصل زمانی متفاوت و در هر بار، یک تا سه بار در طول و عرض یا مقابل حسینیه و میدان حرکت می‌دهند. این مراسم به طور نمادین تداعی‌گر مراسم تشییع پیکر امام حسین (ع) و پیکر شهدا در کربلا است.
لاهیجان؛ چهل منبر
مراسم چهل‌منبر در شب تاسوعا و چند ساعت قبل از اذان مغرب در شهر لاهیجان برگزار می‌شود. در این شب خانه‌هایی که در طی سال گذشته مراسم روضه برپا کرده بوده‌اند، منبر روضه یا یک صندلی را در جلوی خانه قرار داده و مقداری برنج، مجمری از آتش و دو ظرف خالی کنارش می‌گذارند. پس از تاریکی هوا، حاجت‌مندان با ۴۰ شمع مخصوص رشته‌ای و ۴۰ دانه خرما از ۴۰ عدد از این منبرها می‌گذرند، در هر یک شمعی روشن می‌کنند، دانه‌ای خرما بر آن می‌گذارند و مشتی برنج از آن برداشته و برای ادای حاجتشان دعا می‌کنند.
این آیین مذهبی و مردمی از زمان‌های دور، به‌ویژه از زمان صفویه، هرسال با شور و حالی معنوی در لاهیجان تکرار می‌شود و امروز علاوه بر جنبه مذهبی، به یکی از جاذبه‌های گردشگری منطقه نیز تبدیل شده است.
تبریز؛ شاه حسین گویان
«شاه حسین گویان» یکی از آیین‌های محرم در آذربایجان، علی‌الخصوص در شهر تبریز، است که با عنوان «شاخسِی» نیز شناخته می‌شود. در این مراسم، آقایان در کنار یکدیگر می‌ایستند، دست در کمر یکدیگر می‌گذارند و به صورت منظم و متحد چوب‌های مخصوصی که در دست دارند را بالا و پایین می‌برند. هنگامی که چوب به سمت بالا می‌رود ذکر «شاخسِی» (همان شاه‌حسین) و هنگامی که به سمت زمین پایین می‌آورند، ندای «واخسِی» (همان وای‌حسین) سر می‌دهند.
زنجان؛ تجمع عاشورایی
یکی دیگر از مراسمات پرشکوه عاشورایی، در شهر زنجان برگزار می‌شود و آیین عزاداری محرم را با یک «تجمع عاشورایی» در میدانی بزرگ به شکلی توصیف‌ناپذیر به نمایش می‌گذارد. مراسم تجمع عاشورایی شهر زنجان به عنوان دهمین میراث معنوی ایران به ثبت رسیده است.
هم‌چنین هر ساله بسیاری از مردم نذورات خود را به حسینیه اعظم زنجان اهدا می‌کنند تا در مراسمات عاشورایی و دیگر مراسم انس با مصیبت اهل‌بیت (ع) مورد استفاده قرار گیرد.
مازندران؛ عَلَم‌بندان
عَلَم در تمام ایران از نشانه‌های بسیار مهم در ماه محرم است و مازندران نیز از این قاعده مستثنی نیست. مردم مازندران یک روز قبل از محرم یا در روزهای تاسوعا و عاشورا، مراسم علم‌بندان را برگزار می‌کنند.
در این آئین، علمی با یک تندیس روی آن و پارچه‌های نذری متصل به آن در خیابان‌ها گردانده می‌شود و دسته‌های عزاداری با نوحه گفتن و سینه‌زنی، علم را همراهی می‌کنند. اگر برای سفر در ایام محرم راهی شمال کشور شدید، می‌توانید این مراسم را در اکثر شهرهای شمالی در روزهای تاسوعا و عاشورا ببینید.
لرستان؛ گِل‌مالی
آیین گل‌مالی یکی از آیین‌های عزاداری محرم در شهرهای غربی ایران، به ویژه در لرستان، است. شاید برایتان جالب باشد که بدانید قدمت گل‌مالی به هزاران سال پیش برمی‌گردد؛ زمانی که بین هابیل و قابلیل نزاعی درگرفت و قابیل به امر خدا زمین را چال کرد و برادرش را به خاک سپرد.
مردم لرستان در روزهای عاشورا و تاسوعا حوضچه‌ای گلی از خاک نرم و گلاب درست می‌کنند. مردم لباس‌های خود را با این گل می‌پوشانند و با ظاهری گلی در مراسم‌های عاشورایی و عزاداری شرکت می‌کنند.
اصفهان؛ نذری‌برون
استان اصفهان یکی از جایگاه‌های اصلی برای برگزاری مراسم‌های مختلف مذهبی است و «نذری‌برون» یکی از آنها آیین‌ها به شمار می‌رود. آیین نذری‌برون در روستای باغملک در نزدیکی شهر مبارکه اصفهان برگزار می‌شود. این مراسم، قدمتی سیصدساله دارد و با میزبانی اهالی روستای اراضی و باغملک در روز تاسوعا و عاشورا انجام می‌شود.
قم؛ مشعل‌گردانی
«مشعل‌گردانی» آیین عزاداری محرم در قم است که در شب هشتم و نهم محرم برگزار می‌شود. در این تاریخ عراقی‌های ساکن شهر قم پس از تاریک شدن هوا، با مشعل‌هایی روشن به داخل شهر می‌آیند. مشعل‌هایی که در این مراسم حمل می‌شوند، نماد همان مشعل‌هایی هستند که خیمه امام حسین (ع) را به آتش می‌کشند. مراسم مشعل‌گردانی به همراه نواختن طبل و دسته‌های سینه‌زنی اجرا می‌شود. نواختن طبل نیز یادآور طبل نواختن لشکر یزید بوده تا از شنیده شدن صدای زنان و کودکان جلوگیری کنند. این مراسم در تاریکی شب، فضای معنوی و در عین حال سوزناکی را برای مریدان اهل بیت ایجاد می‌کند.
مراسم قرون وسطایی