آکسولوتل در ایران نداریم/سیاه‌نمایی محیط زیستی به ضرر همه است

عرفان خسروی دیرینه‌شناس و جانورشناس، اخبار مرتبط با مشاهده موجود عجیب در خوزستان را دارای اشتباهات متعدد دانست و گفت: این خبر طبق معمول بر اساس فیلم مشکوکی است که ادعا می‌شود مرتبط با سیل خوزستان است، اما درحقیقت هیچ دلیلی برای پذیرش این ادعا نداریم و چیزی جز این موجود که مشغول خزیدن روی زمین است، در فیلم دیده نمی‌شود که نشان دهد این فیلم واقعا در خوزستان ضبط شده است. با توجه به موجودی نیز که در فیلم دیده می‌شود، به نظر می‌رسد این فیلم در مکزیک یا کالیفرنیا ضبط شده و کسی آن را از روی اینترنت برداشته و مدعی شده مربوط به خوزستان است.

این که فیلمی را بدون تحقیق، بدون استناد منبعی معتبر و آزموده یا حتی بدون هیچ گونه شاهد ظاهری دست به دست بکنیم و بگوییم این صحنه مربوط خوزستان است، درنهایت به ضرر همه ما است، به ضرر طبیعت خوزستان، به ضرر محیط زیست کل ایران و به ضرر افرادی که برای حفظ این طبیعت سختی و مرارت کشیده‌اندوی در پاسخ به این پرسش که چطور می‌گویید این فیلم مربوط به مکزیک یا کالیفرنیاست گفت: برای پاسخ به این سوال، اول باید دید که این موجود اصلا چیست! در این فیلم موجودی با بدن کشیده و مار مانند، بدون پاهای عقب ولی واجد دو پای کوچک جلویی، با پوستی پوشیده از فلس‌های سفید یا صورتی و سری گرد و دمی کوتاه دیده می‌شود. در توضیحات همراه فیلم ادعا شده که این موجود آکسولوتل است که به اشتباه آن را نوعی ماهی شمرده‌اند. اما درحقیقت موجودی که در فیلم دیده می‌شود، اصلا آکسولوتل نیست و آکسولوتل هم ماهی نیست؛ بلکه دوزیست است. آکسولوتل (axolotl) با نام علمی Ambystoma mexicanum سمندری است بومی دو دریاچه سوچی‌میلکو و کالکو در وادی مکزیک که همه عمرش در آب زندگی می کند و آبشش‌های دوره لاروی‌اش را حتی بعد از بلوغ حفظ می‌کند. آکسولوتل مثل باقی دوزیستان پوستی برهنه و فاقد فلس دارد، هر دو جفت پاهای عقب و جلویش کامل است، دمی بلند و باله‌مانند دارد و البته شکل بدنش کمابیش شبیه سایر سمندرهاست و پروفایل بدنش از موجود کشیده و درازی که در فیلم دیده می‌شود کوتاه‌تر و ضخیم‌تر است. بنابراین اطلاق عنوان آکسولوتل به موجودی که در این فیلم دیده می‌شود، اشتباه است.

همه جانداران کنونی نیاکانی از دوره ژوراسیک داشته‌اند

این دیرینه‌شناس درباره انتساب این موجود به دوره ژوراسیک نیز گفت: جالب است گفته‌اند این موجود از دوره ژوراسیک به جا مانده که باز هم موضوعی غلط و بی‌ربط است. درحقیقت همه جانداران کنونی زمین نیاکانی در دوره ژوراسیک داشته‌اند و هیچ‌کدام از زیر بته بیرون نیامده‌اند. اگر هم منظور این است که این موجود از دوره ژوراسیک تا به‌حال دست نخورده باقی مانده، باز هم کاملا اشتباه است.

خسروی تاکید کرد: قدیمی‌ترین نمونه از زیررده دوزیستان دم‌دار در میانه دوره ژوراسیک تکامل یافتند ولی خانواده‌ای که ادعا شده این موجود به آن تعلق دارد، کاملا جدید و متأخر است و هیچ نمونه سنگواره‌ای از آن‌ها به دست نیامده است. به علاوه خویشاوندان دورتر آن‌ها نیز تا اواخر دوره کرتاسه هنوز تکامل نیافته بودند. به عبارت دیگر خلاف ظاهر ابتدایی موجودی مثل آکسولوتل، این سمندر آبزی خیلی دیرتر از سمندرهای متعارفی تکامل یافته که پس از بلوغ آبشش‌های خود را از دست می‌دهند و انتساب این موجود (یا هر موجود دیگری که امروز در کره زمین وجود دارد) به دوره ژوراسیک، نشانه شتاب‌زدگی عوامانه در جعل اخبار شبه‌علمی است.

موجودی که در فیلم دیده می‌شود اصلا دوزیست نیست

این فیلم در خیلی جاها به نام کانال خبرنگاران حامی محیط زیست منتشر شده و این خبر بدی برای همه کسانی است که دل‌نگران وضعیت طبیعت و محیط زیست ایران هستند. مردم عادی هم که دل‌نگران طبیعت ایران هستند، این خبرها را به سادگی بازنشر می‌کننداین جانورشناس در پاسخ به این که موجود مشاهده شده در فیلم چیست و چرا می‌گویید به مکزیک و کالیفرنیا تعلق دارد توضیح داد: موجودی که در فیلم دیده می شود اصلا دوزیست نیست، چون هیچ دوزیستی پوست فلس‌دار ندارد. درحقیقت این موجود خزنده‌ای از راسته فلس‌داران (اسکوامات‌ها) است که شامل حیواناتی از قبیل مارها و مارمولک‌ها می‌شود. نکته‌ای که درباره این موجود نامتعارف و عجیب به نظر می‌رسد، کوچک بودن پاهای جلویی و فقدان پاهای پسین است، اما همین ویژگی دلالت خوبی برای شناسایی این موجود است.

خسروی یادآور شد: اگر به شجره‌نامه تکاملی مارمولک‌ها نگاه کنیم، می‌بینیم که دست‌کم ۲۵ تبار متفاوت از مارمولک‌ها هستند که جدا از یکدیگر پاهای خود را از دست داده‌اند و بدنی کشیده و مارمانند پیدا کرده‌اند. یعنی در شجره‌نامه گسترده و متنوع مارمولک‌ها، دست‌کم ۲۵ تبار بی‌دست و پا وجود دارد که نیای مشترک آن‌ها مثل مارمولک‌های متعارف، دست و پای معمولی داشته. از دست دادن دست و پا و ظاهر مارمانند در هرکدام از این ۲۵ تبار به صورت جداگانه تکامل یافته؛ به این‌معنی که ۲۵ گروه مختلف از مارمولک‌هایی که دست و پای معمولی داشتند، به خاطر سبک زندگی مشابهی که اختیار کرده‌اند و به حفاری زیر خاک و تغذیه از جانوران درون خاک روآورده‌اند، دست و پای خود را از دست داده و به شکل مارمانند تکامل یافته‌اند.

وی تصریح کرد: موجودی که در فیلم دیده می‌شود، عضو یکی از همین گروه‌های مارمانند است؛ با این تفاوت که پاهای جلویی‌اش یا هنوز کاملا از میان نرفته، یا مجددا طی فرایندی که «بازگشت تکاملی» نامیده می‌شود، پاهای پیشین ظاهر شده‌اند. از میان این ۲۵ گروه، گروه‌های زیادی هستند که چنین وضعیتی دارند و حتی در برخی گونه‌ها، برخی افراد بدون دست و پا متولد می‌شوند و برخی افراد دیگر همان گونه، با دست و پا هستند. به نظر می‌رسد مکانیسم تکاملی از دست رفتن دست و پا در این مارمولک‌ها، مرتبط با خاموش و روشن شدن ژن‌های دخیل در تکوین دست و پا باشد و حتی در نمونه‌های کاملا بدون دست و پا، ژن‌های مولد دست و پا، هنوز در ژنوم جانور حضور دارند، منتها خاموش و غیرفعال هستند. به این ترتیب ممکن است از نسل گونه‌ای بدون دست و پا، مجددا گونه‌ای با دست و پا یا واجد دست‌های کوچک تکامل یابد که این نمونه یکی از همین موارد است.

این جانورشناس تاکید کرد: نام علمی این گونه ظاهرا نامتعارف Bipes biporus است که بومی مکزیک و نیز صحرای باها در کالیفرنیاست. از خود این گونه هیچ نمونه سنگواره‌ای به دست نیامده، ولی خویشاوند سنگواره‌ای دارد به نام Anniealexandria که قدمت آن به ۵۵ میلیون سال پیش بازمی گردد. ۵۵ میلیون سال پیش، یعنی یکصد میلیون سال جدیدتر از مرز پایانی دوره ژوراسیک و نه میلیون سال بعد از انقراض بزرگی که به نابودی اغلب دایناسورها منتهی شد. درحقیقت این مارمولک‌ها تنها پس از واقعه مشهور به انقراض دایناسورها تکامل یافتند. با توجه به این که نمونه سنگواره این خانواده در آمریکای شمالی به دست آمده، باید گفت این خانواده تنها در قاره آمریکای شمالی تکامل یافته‌اند و هیچ نمونه‌ای از آن ها در آمریکای جنوبی، آسیا و قاره‌های دیگر مشاهده نشده‌است، مگر این‌که توسط انسان و به عنوان نمونه علمی، نمونه باغ وحش یا حیوان خانگی به جای دیگر رفته باشد.

حتی اگر این فیلم واقعا در خوزستان گرفته شده باشد، باز هم غیرممکن است موجودی که خودش و خویشاوندانش محدود به ناحیه کوچکی در آمریکای شمالی هستند، در ایران هم وجود داشته باشد، مگر این‌که کسی این موجود را به صورت قاچاق و به عنوان حیوان خانگی با خودش به ایران آورده باشد که در این صورت هم گونه‌ای مهاجم و مخرب تنوع زیستی ایران خواهد بودخسروی افزود: این خانواده عضو دسته بزرگتری از مارمولک‌های بی‌دست‌وپاست که ابرخانواده کرم‌سوسمارها یا مارمولک‌های کرمی‌شکل (Amphisbaenia) نامیده می‌شوند. از میان مارمولک‌های کرمی‌شکل، چهار گونه هستند که گرچه از نیای مشترکی بی‌دست‌وپا تکامل یافته‌اند، اما دوباره دست و پای خود را به دست آورده‌اند و گونه‌ای که در فیلم دیده می‌شود، یعنی Bipes biporus یکی از این چهارگونه است. این ابرخانواده به جز خانواده‌ای که شامل Bipes biporus می‌شود، شامل چند خانواده دیگر نیز می‌شود، بنابراین تنوع و گستردگی بیشتری دارد و حتی گونه‌ای از آن‌ها در غرب ایران نیز زندگی می‌کند، اما گونه‌ای که در ایران نیز مشاهده می‌شود (Diplometopon zarudnyi) کاملا بدون دست و پاست و شباهتی به آن‌چه که در فیلم مشاهده می‌شود ندارد.

در ایران هم مارمولک بی‌دست و پا داریم
وی در پاسخ به این که آیا این موجود نسبتی با مارها دارد یا نه گفت: به هرحال مارها هم جزء راسته فلس‌داران هستند و با این موجودات خویشاوندی دارند، اما ظاهر مارمانند در این موجود و مارها و گروه‌های دیگر مارمولک‌های بی‌دست‌وپا جداگانه تکامل یافته است و نیای مشترک آن‌ها، مارمولک‌هایی با دست و پای متعارف بوده‌اند. به علاوه شباهت این مارمولک‌های حفار و مارمانند با مارها ظاهری است. مثلا مارها جمجمه های منعطفی دارند و اجزاء جمجمه‌شان به کمک رباط‌های کش‌سان از هم فاصله می‌گیرد؛ در حالی که این کرم‌سوسمارها جمجمه‌های سفت و مستحکمی دارند که برای کنارزدن خاک و شن سازگار شده و این موجودات با سرشان مثل موش کور زیر خاک نقب می‌زنند و حشرات خاک‌زی را جستجو و شکار می‌کنند.

این جانورشناس در پاسخ به این که بالاخره این موجودات با مارها در یک گروه هستند یا در گروه‌هایی متفاوت قرار دارند تاکید کرد: همگی در راسته فلس‌داران هستند، اما در گذشته راسته فلس‌داران به سه زیرراسته مارها، کرم‌سوسمارها و مارمولک‌ها تقسیم می‌شد و هنوز هم در کتاب‌هایی که به زبان فارسی در این زمینه وجود دارند، این رده‌بندی سنتی مورد استناد قرار گرفته. اما یافته‌های ژنتیک و مولکولی نشان می‌دهد این رده‌بندی کاملا اشتباه و مردود است.

خسروی توضیح داد: کرم‌سوسمارها یا مارمولک‌های کرمی‌شکل، خویشاوندی نزدیکی با خانواده مارمولک‌های لاسرتید دارند و جداانگاشتن آن‌ها از باقی مارمولک‌ها نادرست است. به عبارت دیگر مارمولک‌های کرمی‌شکل گرچه در کنار یکدیگر در ابرخانواده‌ای به نام Amphisbaenia رده‌بندی می‌شوند، اما این گروه، خودش یکی از گروه‌های مارمولک‌هاست و از میان مارمولک‌ها، خانواده لاسرتیدها خویشاوندان نزدیک آن‌ها هستند. حتی مارها نیز گرچه در کنار همدیگر در گروهی واحد به نام Serpentes رده‌بندی می‌شوند، اما آن‌ها نیز زیرراسته جداگانه از سایر مارمولک‌ها نیستند و خویشاوندی نزدیکی با مارمولک‌هایی از قبیل ایگوانا، آفتاب‌پرست‌ و بزمجه دارند. به هرحال همه موجودات زنده، دور یا نزدیک با یکدیگر خویشاوندی دارند و هرچه‌قدر این خویشاوندی نزدیک‌تر باشد، شباهت‌های آن‌ها هم بیشتر است. منتها شباهت‌هایی از قبیل فقدان دست و پا در مارمولک‌ها، محصول خویشاوندی نیست، بلکه صفتی است که بارها به صورت جداگانه در دسته‌ها و گروه‌های مختلف تکامل یافته‌است.

وی در پاسخ به این که آیا اساسا در ایران مارمولک‌های بدون دست و پای دیگر هم داریم یا نه گفت: بله، به جز گونه‌ای که گفته‌شد از گروه مارمولک‌های کرم‌مانند است، دو گونه از خانواده دیگری به نام مارمولک‌های بی‌دست‌وپا یا انگوییدها در ایران دیده می‌شوند که نام بومی آن‌ها کلمره (Anguis colchica) و لوس‌مار (Pseudopus apodus) است و جالب است که راجع به اینها هم افسانه‌های زیادی درست کردند. مثلا درباره لوس‌مار می‌گویند از کنار شکمش شکافی بازمی‌کند و حشرات را به دام می‌اندازد و همان شکاف جانبی نقش دهانش را بازی می‌کند. درحالی که این شکاف در حقیقت چین پوستی ساده‌ای است که به جای محل رویش دست و پای ازمیان‌رفته در بدن لوس‌مار دیده می‌شود. این افسانه‌ها گاهی سبب ترسیدن مردم از این حیوانات می‌شود و درنتیجه عامل تهدیدآمیزی برای نسل این حیوانات است.

خسروی افزود: به جز این‌ها، نمونه‌هایی از اسکینک‌ها یا همان سقنقورها هم در ایران زندگی می‌کنند که برخی بدنی مارمانند و دست‌وپایی کوچک و تحلیل‌رفته دارند. گونه‌هایی از سقنقورها به طور کلی دست و پای خود را از دست داده‌اند ولی گونه‌های ایرانی، گرچه ظاهری مارمانند دارند، اما همچنان دست‌وپاهایی کوچک و تحلیل‌رفته دارند. افسانه‌هایی نیز حول زندگی سقنقورها بافته شده از این قبیل که خوردن این مارمولک‌ها را مسبب تقویت قوه باه می‌دانند، به همین دلیل این حیوانات را شکار و خشک می‌کنند و در عطاری‌ها تحت عنوان سقنقور، سمنقور یا حتی ماهی سمنقور به جویندگان اکسیر قوای جنسی می‌فروشند.

غیرممکن است این موجود در ایران وجود داشته باشد

این دیرینه‌شناس و جانورشناس درباره فیلم منتشر شده توضیح داد: حتی اگر این فیلم واقعا در خوزستان گرفته شده باشد، باز هم غیرممکن است موجودی که خودش و خویشاوندانش محدود به ناحیه کوچکی در آمریکای شمالی هستند، در ایران هم وجود داشته باشد، مگر این‌که کسی این موجود را به صورت قاچاق و به عنوان حیوان خانگی با خودش به ایران آورده باشد که در این صورت هم گونه‌ای مهاجم و مخرب تنوع زیستی ایران خواهد بود. علاوه بر این ادعای قدیمی‌بودن منطقه‌ای مثل خوزستان یا هر نقطه دیگری از زمین نیز مثل ادعای قدیمی‌بودن هرکدام از جانداران فعلی زمین، کاملا پوچ و بی‌معنی است. همان قدر که خوزستان از دوره ژوراسیک به جا مانده بقیه خشکی ها و دریاهای زمین هم از دوره ژوراسیک باقی مانده‌اند! این طور نیست که برخی سرزمین های دنیا بعد از دوره ژوراسیک به سطح کره ارض آمده باشند و برخی پیش از ژوراسیک وجود داشته باشند.

در توضیحات همراه فیلم ادعا شده که این موجود آکسولوتل است که به اشتباه آن را نوعی ماهی شمرده‌اند. اما درحقیقت موجودی که در فیلم دیده می‌شود، اصلا آکسولوتل نیست و آکسولوتل هم ماهی نیست؛ بلکه دوزیست استخسروی در پاسخ به این که چرا چنین اخباری در رسانه‌ها منتشر می‌شود تاکید کرد: انتساب جعلی این فیلم به آکسولوتل به روشنی نشان‌می‌دهد سازندگان این خبر جعلی، حتی زحمت جستجو و مطالعه را به خود نداده‌اند و با اطلاعاتی سطحی و پرغلط خواسته‌اند خبر خود را واجد پایه‌ای علمی وانمود کنند.

وی یادآور شد:‌ این خبر دقیقاً مثل داستان جعلی دیگری است که چند ماه پیش در رابطه با انقراض سمندری غارزی در غارهای غرب کشور طرح شده بود و آن‌جا هم ادعا کرده بودند موجودی که در اصل در سامانه غارهای وابسته به حوضه آبریز اروپای مرکزی زندگی می‌کند، در غارهای ایران هم وجود داشته و منقرض شده است. در هر دو خبر، اطلاعات جعلی مرتبط با موجودات ناشناخته و غریبی که اصلا بومی ایران نیستند ولی در جای دیگری از دنیا زندگی می‌کنند، به ایران نسبت داده شده و طعم هر دو خبر نیز شکایت از خرابی وضعیت محیط زیست کشور است. به نظر می‌رسد مردم هر خبری که حاوی این قبیل ادعاهای منفی و نگران‌کننده باشد، به راحتی می‌پذیرند و دست به دست می‌کنند، اما نکته دردآور این‌جاست که هر دو خبر نهایتا از رسانه‌هایی سردرآورده‌اند که مدعی خبررسانی حرفه‌ای و علمی هستند و حتی از قول خبرنگاران علاقه‌مند به محیط زیست بازنشر شده‌اند.

این جانورشناس در پاسخ به این که رسانه‌ها، مردم و متخصصان علوم طبیعی باید چه سیاستی درقبال این قبیل اخبار داشته باشند گفت: انگار به این اخبار عادت کرده‌ایم و برای دیده‌شدن دست به دامن سیاه‌نمایی شبه‌علمی می‌زنیم. چندی پیش دکتر محمدصادق فرهادی‌نیا نیز نکته مشابهی را عنوان کرده بود که مثلا طی ده سال گذشته، وضعیت سابقا وخیم برخی گونه‌های ایران، به تدریج در سال‌های اخیر بهبود یافته، اما همچنان اخبار منفی و گاهی بی‌پایه درباره آن‌ها دست به دست می‌شود.

درباره لوس‌مار می‌گویند از کنار شکمش شکافی بازمی‌کند و حشرات را به دام می‌اندازد و همان شکاف جانبی نقش دهانش را بازی می‌کند. درحالی که این شکاف در حقیقت چین پوستی ساده‌ای است که به جای محل رویش دست و پای ازمیان‌رفته در بدن لوس‌مار دیده می‌شود. این افسانه‌ها گاهی سبب ترسیدن مردم از این حیوانات می‌شود و درنتیجه عامل تهدیدآمیزی برای نسل این حیوانات استخسروی تاکید کرد: اگر خود طبیعی‌دانان و اصحاب محیط زیست در برابر این قبیل اخبار نایستند، نتیجه آن دیر یا زود باعث بی‌اعتبارشدن دوستداران محیط زیست ایران خواهد شد. مثلا این فیلم در خیلی جاها به نام کانال خبرنگاران حامی محیط زیست منتشر شده و این خبر بدی برای همه کسانی است که دل‌نگران وضعیت طبیعت و محیط زیست ایران هستند. مردم عادی هم که دل‌نگران طبیعت ایران هستند، این خبرها را به سادگی بازنشر می‌کنند، درحالی که ابزار بررسی و بازبینی در اختیار همه هست. بازنشر این اخبار بدون پرسشگری، تورق یکی دو کتاب راهنمای حیات‌وحش یا دست‌کم جستجویی ابتدایی در اینترنت مصداق دوستی خاله‌خرسه است. خبرگزاری‌ها و رسانه‌ها هم برای بررسی صحت و سقم این خبرها باید دست به دامن متخصص‌ها شوند. متخصص هم کسی است که تحصیلات و مطالعات آکادمیک دارد، نه هر شخص علاقه‌مندی که صرفا یکی دو کتاب راهنمای صحرایی در دست گرفته باشد.

وی در پایان تصریح کرد: این که فیلمی را بدون تحقیق، بدون استناد منبعی معتبر و آزموده یا حتی بدون هیچ گونه شاهد ظاهری دست به دست بکنیم و بگوییم این صحنه مربوط خوزستان است، درنهایت به ضرر همه ما است، به ضرر طبیعت خوزستان، به ضرر محیط زیست کل ایران و به ضرر افرادی که برای حفظ این طبیعت سختی و مرارت کشیده‌اند و با انتشار این اخبار جعلی، اعتبار همه‌شان زیر سوال می‌رود.

منبع: مهر

1696