مستشار آمریکایی که محبوب ایرانی‌هاست/ چگونه روس‌ها مورگان شوستر را از کشور اخراج کردند؟/ راه نجات اقتصاد ایران از نظر مستشار آمریکایی چه بود؟

حسین نیازبخش- در روز 20 اردیبهشت 1290 هجری «مورگان شوستر» آمریکایی، مستشار مالی و رئیس کل خزانه داری ایران وارد کشور شده و این منصب را بر عهده گرفت. شوستر که وظیفه اصلاح نظام بوروکراسی، مالیاتی و اقتصادی کشور را بر عهده داشت از معدود مستشاران خوش نام و وظیفه شناس بود که سرانجام با توطئه انگلیس و روسیه از کشور اخراج شد.

به مناسبت سالروز ورود شوستر به کشور بد نیست چند نکته مهم درباره این پدیده عجیب در تاریخ ایران بیان کنیم. نکاتی که بدون شک رموزی را درباره ایران معاصر فاش می کند و می تواند راهگشای مسائل متعدد تاریخی ما باشد.

 فسادی که در عمق جان ما ریشه دوانده

شوستر در سال 1290 وارد ایران شد. ایران در آن عصر، به اصطلاح «رنسانس» خود را آغاز کرده بود. مشروطه خواهان حدودا دو سال قبل توانسته بودند استبداد صغیر را شکست داده و با فتح تهران، محمدعلی شاه را از کشور اخراج کنند. شاه جدید، جوانی کم سن و سال بود که نه قدرت دخالت در امور را داشت و نه علاقه‌مند به این کار بود. مجلس با دو جریان «دموکرات ها» و «اعتدالیون» در اوج قدرت بود و دولت مشروطه نیز به پشتوانه حمایت کامل روشنفکران، رجال سیاسی و مردم کار خود را آغاز کرده بود.

ایرانیان در این عصر، خود توانسته بودند به اصلاحات سیاسی و فرهنگی وسیعی دست بزنند. کشور در بهترین شرایط فکری، فرهنگی و اجتماعی خود به سر می برد و شرایط برای «ترقی» و «پیشرفت» اقتصادی فراهم بود. اما برداشتن این گام از جانب ایرانیان ممکن نبود. ایرانیان چنان به فساد اقتصادی آلوده بودند که خود نمی توانستند اصلاح امور اقتصادی کشور را بر عهده بگیرند. مرحوم «رضاقلی» در کتاب «جامعه شناسی نخبه کشی»، انتخاب مورگان شوستر به عنوان رئیس خزانه داری را دلیلی بر این می داند که فساد در عمق ایران و ایرانی نفوذ کرده و به همین دلیل، یک ایرانی نمی توانسته و نمی تواند، خود به اصلاح امور اقتصادی کشور بپردازد. از نظر علی رضا قلی، «رشوه» بزرگترین و عیان ترین مفسده وجودی ایران و ایرانی بوده و است. او بر اساس گزارش گردشگران خارجی تاکید دارد که این عادت زشت از زمان صفویان مرسوم بوده و چنان وسیع بود که باعث تعجب گردشگران اروپایی می شده است. ارتشائی که به قلب اقتصاد بیمار ایران نفوذ کرده بود، فقط با یک دست خارجی از بین می رفت و مورگان شوستر همان دست خارجی بود.

ایرانیان بی دلیل مخالف چشم آبی ها نیستند

تجربه مورگان شوستر ثابت کرد که ایران و ایرانی بی دلیل با یک غربی مو بور و چشم آبی دشمنی ندارد. شوستر در زمان حضورش در ایران چنان محبوب خاص و عام بود که بعد از رفتنش « عارف قزوینی»، شاعر بلندآوازه ایرانی در وصفش سرود:

ننگ آن خانه که مهمان ز سر خوان برود                   جان نثارش کن و مگذار که مهمان برود

گر رود شوستر از ایران، رود ایران بر باد                ای جوانان مگذارید که ایران برود

تقریبا همه روشنفکران و مردم عادی با اقدامات شوستر موافق بودند. آنهایی که مخالف بودند غالبا یا جاسوس روس بودند یا نوکر انگلیس. اگر اقدامات بعدی آمریکا در کودتای 28 مرداد و جریانات بعدش نبود، شاید ایران این همه با آمریکا مشکل نداشت. این فرضیه که ایرانی بالذات و بالفطره با غربی مشکل دارد و او را توطئه گر می داند، درست نیست. مثال نقض بارز این فرضیه مورگان شوستر است. تلاش بسیاری شد تا او را جاسوس، بابی، یهودی و... بدانند اما او زیر هیچ کدام از این عناوین نرفت و تبدیل به نامی مهم و درخشان در تاریخ ایران شد.

ساختاری که امیرکبیر را کشت، شوستر را هم اخراج کرد

اصلاح اقتصاد و بوروکراسی از زمان «امیر کبیر» آغاز شد. مبارزه با فساد، برابری ساختاری درآمد و هزینه دولت، کاهش هدررفت هزینه، کسب درآمدهای دولتی و به خصوص ایجاد یک سیستم سفت و سخت مالیات گیری همه و همه اقداماتی بودند که مرحوم امیر کبیر آنها را آغاز کرد اما نتوانست این رسالت تاریخی را به سرانجام برساند. آنچه به او آسیب زد و مقدمات عزل او را فراهم نمود، همان «فساد» تاریخی و عمیقی بود که در ایران جا خوش کرده بود. به قول «کلنل شیل»، وزیر مختار انگلیس و دشمن امیر، «پول‌دوستی که خوی ایرانیان است، در وجود امیر بی‌اثر است، به رشوه و عشوه کسی فریفته نمی شود... پول‌هایی را که جهت رشوه به وی دادند و نپذیرفت ،خرج کشتنش کردند.»

بسیاری از جامعه شناسان همانند علی رضاقلی برآنند که سیستم اجتماعی ایران و «تنبلی» اجتماعی حاصل از ساختار ایلیاتی کشور باعث شد امیرکبیر نتواند با فساد تاریخی ایران مبارزه کند و این ربط زیادی به دولت و حکومت و استبداد ندارد. زمانی که تجربه مورگان شوستر را با امیر کبیر مقایسه می کنیم، به نظر می رسد که تحلیل مرحوم رضاقلی درست بوده است. شوستر در فضایی کاملا متفاوت با امیر به ایران آمد. سالهای صدارت امیرکبیر، تاریک ترین دوران سیاسی ایران است. ارتش از هم پاشیده، کشور قبیله قبیله، شهرها تبدیل به روستا شده و استبداد سرتاسر ایران را در هم گرفته بود. این در حالی است که در سال 1290 که شوستر به ایران می آید، نهاد سلطنت در ضعیف ترین حالت خود بود و مجلس و دولت برگزیده نمایندگان قدرت تام داشتند. نباید فراموش کرد امیرکبیر کرور کرور دشمن سیاسی داشت. اطرافیان شاه، شاهزادگان قجری، نظامیان و حتی برخی روحانیون با او مخالف بودند. در حالیکه مجلس همیشه و همیشه (حتی تا لحظات آخر) طرفدار و حامی شوستر بود و دولت هم فقط زمانی رای به خروج او از کشور داد که فهمید قوای روس در حال نزدیک شدن به ایران هستند.

اما چه چیزی باعث شد شوستر هم مانند امیرکبیر نتواند به اصلاح اقتصادی ایران دست یابد؟ پاسخ مشخص است: طبقات پایین جامعه  قدرت حمایت از اقدامات شوستر را نداشتند و طبقات میانی (شاهزادگان) نیز وابسته به روس و انگلیس بودند. این شد که طبقات پایین ساکت ماندند و شاهزادگان نیز روسیه و انگلیس را تحریک کردند.

کافی است به نحوه اخراج شوستر توجه کنید تا از عمق ماجرا باخبر شوید.  ماجرا از این قرار بود که شوستر پس از ابلاغ حکم دولت درباره توقیف و ضبط املاک «شعاع‌السلطنه» (برادر محمد علی شاه که مورد حمایت روس ها بود) عده‌ای از مأمورین «ژاندارم خزانه» را برای ضبط پارک شعاع السلطنه و اثاثیه گران‌بهای آن به پارک و عمارت مجلل نامبرده، واقع در نزدیکی پارک اتابک (محل کنونی سفارت روسیه) می فرستد و در آن جا با مقاومت قزاقان روسی و ایرانی که تحت فرمان افسران روسی بودند، مواجه می‌ شود. شوستر در اجرای حکم دولت سرسختی نشان می دهد و روز بعد شمار بیشتری ژاندارم به پارک شعاع‌السلطنه می فرستد و به زور پارک را متصرف می شود. این اتفاق بهانه دست برخی شاهزادگان روس گرا می دهد که با تحریک روسیه، اوضاع را بر شوستر سخت کرده و دولت را زیر فشار قرار دهند تا او را از ایران اخراج کند.

اقداماتی که انجامشان از نان شب واجب تر است

اگر به اقداماتی که شوستر در طول اقامت کوتاهش در ایران انجام داد نگاهی داشته باشیم، می بینیم این اقدامات دقیقا همان کارهایی است که امروز نیز باید انجام شود. بد نیست به برخی از این اقدامات اشاره کنیم:

الف. شوستر معتقد بود راه درست اصلاح اقتصادی، اصلاح نظام مالیاتی است. او در کتاب خود « اختناق  ایران» می نویسد: «فرار ایرانیان از پرداخت مالیات، برای آنان به صورت یک عادت درآمده‌است و مجبور ساختنشان به ترک این عادت آسان نخواهد بود و تا مسئله مالیات‌گیری دقیق در ایران حل نشود و در این مورد دقت لازم به عمل نیاید هیچ‌یک از مشکلات این کشور برطرف نخواهد شد. قدرت دولت ‌ها از مالیات رونق می ‌گیرد.»

 شوستر توجه زیادی به مساله نفت نکرد و بر آن بود که قدرت اقتصادی کشور را بر مالیات استوار کند. او از پیش می دانست «دولت نفتی» می تواند به چه هیولایی تبدیل شود.

ب. شوستر خوب می دانست که «اقتدار» اولین چیزی است که در اجرای اقداماتش به آن احتیاج دارد. او می دانست ایرانیانی که مدت ها از دادن منظم و قانونمند مالیات فراری بوده اند حالا با خواهش و تمنا مالیات نمی دهند. از این رو، یک گروه نظامی به نام «ژاندارم خرانه» تشکیل داد تا با تفنگچیان شاهزادگان و اشراف بجنگند و اموال متخلفان را به زور تصاحب کند.

ج. شوستر یک خارجی بود که نسبت خونی یا غیر خونی با هیچ قوم و قبیله ای هم نداشت. این امر به او کمک زیادی کرد که بدون افتادن در چاه فساد، به همه به یک چشم نگاه کند. او در گرفتن مالیات و جریمه بسیار سرسخت بود و همانطور که در بالا اشاره شد، حتی حاضر بود با سربازانش در مقابل برادر شاه بایستد و با قزاق های روس بجنگد.

د. یکی از اقدامات شوستر در بدو ورودش به ایران برنامه‌ریزی جهت امور مالی و آگاهی از درآمدهای دولت و تنظیم دخل و خرج و تسویه امور مالی ایران بود. وی برای آگاهی از دارایی‌های دولت، دستور داد تا عواید مالیاتی در نزدیک‌ترین بانک شاهی گذارده شود و چنانچه بانکی در محل نباشد، به تجارتخانه مورد اعتماد تحویل داده شود. بر اساس گزارشی که ایرنا مدتی پیش نوشته، «وی همچنین اقداماتی برای رضایت قشون و جلوگیری از تعدیات آنان به مردم به عمل آورد، او سعی بر این داشت تا افراد قشون را خشنود ساخته و مانع از غارت‌گری آنان شود.»

ه. شوستر همچنین برای اجرای اصلاحات مالیاتی نظام‌نامه‌هایی تهیه کرد.  لغو مالیات نمک از دیگر اقدامات وی بود. این مالیات توسط دموکرات‌ های مجلس وضع شده بود و اعتدالیون از روی منطق با آن مخالفت می‌کردند. همچنین شوستر طرح مفصلی برای استخراج انواع معادن ایران تهیه کرد و مقرراتی را در نظر داشت تا با فروش محصولات معادن به خارج، درآمد ارزی برای ایران تهیه و در داخل کشور نیز برای ایجاد صنایع از مواد معدنی استفاده شود.