تحلیل ۱۴ محقق تاریخ درباره حضور امام رضا(ع) در ایران

نام شخصیت ها

اظهارات

استادسیدعبدالله فاطمی نیا

(محقق و اندیشمند)

* مسیری که مأمون تأکید داشت حضرت رضا(ع) را از آنجا به مرو عبور دهد از مدینه به بصره و از طریق سوق الاهواز (اهواز) به فارس و سپس از راه کویر و بیابان میان ایالت‌های فارس و خراسان می‌گذشت، در نهایت به مرو ختم می‌شد. راه دیگری که در آن زمان متداول بود، از مدینه به سمت کوفه و مدینة الاسلام (بغداد) بود و سپس از آنجا به سمت قم و خراسان و در نهایت به مرو منتهی می‌شد.

* شهر کوفه مرکز تجمع شیعیان و پایگاه علویان محسوب می‌شد و همواره شاهد قیام‌ها و نهضت‌های علویان بر ضد حکام بنی امیه و بنی‌عباس بود. بغداد در سیطره عباسیان متعصب و مخالفان سیاسی مأمون اداره می‌شد و کشمکش‌های سیاسی میان مأمون و برادرش امین، به کانون توطئه بر ضد مأمون تبدیل شده بود. شهر قم دارای تمایلات شیعی بود و محبت به خاندان علی(ع) در آن موج می‌زد.

*از این رو، مسیر مأمون برای انتقال امام هشتم(ع) از مدینه به مرو مسیر اول بود. زیرا منع ارتباط با مردم از دیدگاه جغرافیای طبیعی، اجتماعی، سیاسی و مذهبی بسیار حساب شده بود ولی با تمام تلاش مأمون برای دور نگه‌داشتن امام از مردم، حضور امام(ع) در هر شهر، آثار فرهنگی، علمی، ادبی و... بر جای گذاشت.

مرحوم استاد سیدمهدی طباطبایی

(استاد اخلاق)

* ابعاد زندگی امام رضا(ع) بسیار زیاد است. اما آنچه که امروز بیش از همه باید به آن توجه کنیم اصل مذاکره و توجه آن حضرت به زیردستان و تلاش ایشان برای رفع فاصله بین فقر و غنا است که حضرت(ع) سعی می کردند که همه افراد از غنی و فقیر را بر سر یک سفره بنشانند و با زیردستان با بزرگواری رفتار می کردند.

* علت اینکه امام رضا(ع) را عالم آل محمد(ص) خواندند ظهور علم امامت در دوره ایشان است و دین اسلام به معنای واقعی و محکم که همان شیعه است از امام رضا(ع) جلوه کرد با اینکه امام صادق(ع) رئیس مذهب شیعه است اما ظهور این مذهب به دست امام رضا(ع) است. برای همین است که زیارت امام رضا(ع) افضل از زیارت امام حسین(ع) عنوان شده است و کسی که ولایت امام رضا(ع) را قبول دارد همه 12 امام را هم قبول دارد.

آیت الله هادوی تهرانی (مجتهد و رئیس مؤسسه رواق حکمت)

* امام رضا(ع) از پذیرش مسئولیت سرباز می زد تا مبادا تصور شود خاندان نبوت به دنبال قدرت هستند اما وقتی شرایطی ایجاد شد که امام رضا(ع) مجبور به پذیرش مسئولیت ولیعهدی شد، حضرت سعی کردند به هر نحوی مخالفت خود را نشان دهند و غیرمستقیم به مردم تفهیم کردند که با رضایت و اختیار چنین مسئولیتی را نپذیرفتند.

* مأمون به گونه ای ظاهر سازی می کرد که این کار را از باب اعتقاد به مقام اهل بیت(ع) انجام می دهد ،اما امام رضا(ع) با رفتار و گفتار خود این توطئه را خنثی کردند و آن اقدامی که امام رضا(ع) در مدینه انجام دادند در زیارت جد بزرگوارشان، حضرت رسول اکرم(ص) و بعد با خانواده با تأثر و گریه وداع فرمودند، پیامی به دیگران بود تا اجبار و اکراه حضرت از این سفر را بفهمند.

آیت الله مقتدایی

(نائب رئیس جامعه مدرسین قم)

* امام هشتم در بین ائمه مسلمانان از ویژگی خاصی برخوردار بود به این معنی که همه ائمه علمشان علم لدنی بود، علمی بود که از مرکز وحی گرفته شده بود و قائم به اسرار وجود بودند ولی امام هشتم در بین ائمه عالم آل محمد لقب گرفتند واین به واسطه جد بزرگوارشان امام صادق(ع) انجام شد.

*ویژ گی امام رضا این بود که ثابت کردند که امامت در راس تمام ادیان بوده و بهترین مذهب تشیع و امامت در رأس شیعه است و امامت شیعه این ویژگی را دارد که اعلم تمام علمای حاضر است و اوست که می تواند جامعه اسلامی را هدایت کند.

دکتر غلامرضا اعوانی

(استاد و چهره ماندگار

فلسفه ایران)

* حکمت فلاسفه‌ای همچون سهروردی و ملاصدرا علوی و رضوی بوده و اصلا یکی از مهترین عللی که این حکما در ایران زمین و جهان اسلام درخشیدند به دلیل همین تبعیت از ولایت ائمه اطهار(ع) است، فرهنگ رضوی سراسر محتوایش حکمی است. خداوند در قرآن کریم در آیه «وَیُعَلِّمُهُمُ الکِتابَ وَالحِکمَةَ» انبیاء را وارث کتاب و حکمت می‌داند، پس برجسته‌ترین حکیم رسول‌ اکرم (ص) است. بنابراین فلاسفه و حکمای ما مسبوق به حکمت دینی بودند و این امر از ابن سینا گرفته تا سهروردی و ملاصدرا مشاهده می‌شود. در نهایت یکی از مهمترین نتایج حکمت اندیشمندان و حکمای ایران اسلامی توجه به حکمت و فرهنگ رضوی، ‌علوی، قرآنی و ... است.

* ائمه به ویژه امام رضا(ع) در مباحثاتشان به عقل و جهل بسیار پرداخته‌اند، در حدیث آمده که اولین چیزی که خدا خلق کرد، عقل بود بنابراین عقل بر اساس آیات و روایات اولین مخلوق خداوند است. با توجه به اینکه همه ائمه از یک نور خلق شدند، عقل واسطه حق و خلق است و از این طریق برکات خداوند به سوی انسان سرازیر می‌شود. ائمه اطهار به ویژه امام رضا(ع) همانطور که در فرهنگ رضوی مشهود است، به عقلانیت تأکید داشتند، امام رضا (ع) عالمی صبور و دیندار بوده که در تمام سیره زندگی‌شان به عقل تأکید ویژه داشتند.

دکتر محمد حسین رجبی

(استاد تاریخ اسلام)

* دلایل پیشنهاد ولایت عهدی مأمون به امام رضا(ع) را می توان در سه مورد بیان کرد.
1-یکی از مهم‌ترین علت‌ها روی آوردن مردم به سوی علی بن موسی‌الرضا(ع) و احترامی که مردم برای ایشان قائل بودند و همچنین از آنجایی که مأمون بیشتر مقام‌های تراز اول لشکری و کشوری خود را از ایرانیان قرار داده بود، این رفتار باب میل عرب‌ها نبود و به همین دلیل با او به شدت مخالفت ‌کردند.

2-سادات علوی که از جور و ظلم مأمون به تنگ آمده بودند در سراسر جهان اسلام دست به قیام زدند که این قیام‌ها به شدت پایه‌های خلافت مأمون عباسی را به مخاطره انداخته بود، بنابراین مأمون با یک دور اندیشی برای اینکه ارتباط سادات علوی را با امام رضا(ع) قطع کند و جلوی این آشوب‌ها را بگیرد و علویان را وادار به سکوت کند، امام را از مدینه به مرو فرا خواند.

3-همچنین مأمون برای اینکه بنی عباس را بترساند تا علیه او شورش نکنند تصمیم گرفت امام را جانشین خود قرار دهد تا در سایه آن بتواند بنی‌عباس را در برابر خود رام کند و این نکته را به آن‌ها یادآوری کند که در صورت مخالفت، خلافت را از بنی عباس خارج و به بنی‌هاشم می‌سپرد.

استاد سید مرتضی خاتمی خوانساری

(استاد تاریخ اسلام)

* از امام نهم جوادالائمه(ع) سؤال کردند که چرا پدرتان را رضا لقب دادند؟- چون در آن زمان شایع کرده بودند که این لقب را مأمون به ایشان اعطا کرده است- فرمود خدا این لقب را به ایشان داد. پرسیدند؟ چرا خداوند چنین لقبی داد؟ فرمود: چون خدا و رسول خدا از او راضی بودند و دوباره سؤال کردند مگر پدران شما و خود شما چنین نیستید؟ فرمود: بله اما علت این لقب به پدرم این بود که دوست و دشمن از او راضی بودند. چون امام هشتم(ع) به گونه ای رفتار می کردند که تشنج ایجاد نمی کردند البته کارشان را انجام می دادند اما دسته و هیاهو راه نمی انداختند به طوری خود دشمنان هم راضی بودند و احساس خطری از این مسائل علمی نمی کردند و امام با این رویکرد انحرافات را رفع می کردند.

*رسم بلندشدن در هنگام شنیدن و یا بیان اسم«قائم» برای حضرت مهدی(عج) و دست را بر روی سر گذاشتن و رو به قبله تعظیم کردن را امام رضا(ع) انجام دادند که این عمل مستحب است. حضرت با این رفتارشان این را بیان کردند که آن آقا می آیند و حتی من هم پایین تر از او هستم و اوست که تمام دنیا را می گیرد و من نیز تسلیم او هستم.

دکتر علی اکبر ولایتی

(استاد تاریخ اسلام و مشاور مقام معظم رهبری در امور بین‌الملل)

* دو سال اقامت و ولایت عهدی حضرت رضا(ع) نقشی اساسی در کاهش فشار بنی عباس به علویان داشت و مذهب شیعه و امامیه جایگزین مذهب زیدی گشت.

* 12 هزار و 673 نفر از سادات علوی به دستور و تبعیت حضرت رضا(ع) از مدینه به سمت ایران مهاجرت کردند که وجود مبارک مرقد نورانی حضرت فاطمه معصومه(س) در قم و حضرت احمد بن موسی(ع) در شیراز از برکات و ثمرات این اقدام هوشمندانه بوده است.

* ایشان به تبیین اصول 400 گانه شیعه پرداخته و در دوران ایشان و پس از آن معارف و فرهنگ اهل بیت(ع) توسعه فراوان یافت.

آیت‌الله محمدهادی یوسفی غروی

(محقق و پژوهشگر تاریخ اسلام)

* عالم آل محمد(ص)، حضرت رضا(ع) از پیشتازان عرصه گفت‌ و گو با ادیان الهی، فرقه‌ها و مذاهب اسلامی بودند.

* گاهی خدا دینش را به واسطه غیر ولی و دشمنان تأیید می‌کند. بر خلاف آنچه که هدف مأمون بود معارف تشیع از طریق مناظرات علمی که مأمون برای حضرت رضا(ع) با بزرگان ادیان و مذاهب اسلامی و غیراسلامی تدارک دیده بود، منتشر شد.

حجت الاسلام والمسلمین ثمری

* امام رضا به حضرت عبدالعظیم می فرماید که سلام مرا به شیعیان برسان و به آن ها بگو که جدال نکنند یعنی در حقیقت باید از جر و بحث های بیهوده پرهیز کنیم و تنها زمانی باید از دیگران انتقاد کنیم که بستر مناسبی فراهم شده باشد. خیلی از مشکلات و تاریکی های زندگی های ما به خاطر مدارا نکردن با مردم است.

حجت الاسلام والمسلمین تقوی

(مدیر مرکز فقهی جوادالائمه)

* پذیرش مسئولیت ولایت عهدی برای امام رضا(ع) بر اساس خواسته و نظر امام و باب میل او نبوده و حضرت در موقع پذیرش ولایت عهدی آنچه که مورخین نوشته اند به شدت گریه می کردند که این خود بیانگر بسیاری از مسایل است و وقتی از حضرت رضا(ع) سؤال می کنند چه عواملی سبب پذیرش ولایت عهدی شما شد حضرت فرموند: "همان دلایلی که جد بزرگوارم حضرت علی(ع) برای پذیرش ولایت عهدی اعلام کرد".

*دو دلیل پذیرش ولایت عهدی امام رضا(ع): 1- بر مبنای دستور الهی و طبق نظر و خواست حضرت حق صورت گرفته و امام رضا(ع) با تسلط بر ولایت تشریعی و علم لدنی، مصلحت را در این دیدند و نفع جهان اسلام و مسلمین را با این پذیرش تأمین کردند. 2- مسایل جنبی قضیه و بهره گیری های تبلیغی که چه توسط خود آن حضرت و چه اطرافیان آن بزرگوار انجام گرفت که اسلام را عمومأ و تشیع را خصوصا از هجمه های دشمنان نجات داد.

حجت‌الاسلام برنجکار

(عضو هیئت علمی پردیس قم دانشگاه تهران)

* یکی از دلایلی که می‌گویند مأمون امام رضا(ع) را به مرو آورد این بود که بالاخره ائمه رقیب‌هایی هم داشتند و بنی عباس خود را رقیب ائمه می‌دانستد اینها تصور می‌کردند که اگر امام معصوم در مقابل مذاهب درون اسلامی مثل اهل الحدیث و اهل قیاس و معتزله ، فلاسفه متکلم قرار بگیرند یک جا بالاخره کم خواهند آورد لذا به عنوان یکی از نخستین کارهایی که مأمون با ورود امام رضا(ع) به مرو انجام داد، دعوت سران مذاهب مختلف بود، پیش‌تر هم با همه آنها طراحی کرده و قوی‌ترین اشکالاتشان را برای طرح با امام رضا(ع) آماده کردند، هدف مأمون هم این بود که یک جا امام نتواند جواب دهد و شکست ائمه را اعلام کند.

*اما دقیقاً برعکس این امر رخ داد، امام رضا(ع) همه سران را مجاب کرد برخی از آنها حتی به شیعه و اسلام گرویدند و البته برخی دیگر که این اتفاق برایشان نیافت، محکومیتشان اعلام شد تنها خود مأمون به این امر اعتراف کرد که کسی نتوانست پاسخ امام رضا (ع) را بدهد.

* امام رضا (ع) با مسیحیان، زرتشیان و دیگر ادیان با کتاب آسمانی خودشان مناظره کرد چرا که مثلاً مسیحیان گفتند ما قرآن شما را قبول نداریم و امام هم براساس متون خودشان با آنها بحث کرد و به استدلال پرداخت و آنها نیز نتوانستند پاسخ دهند بنابراین این از روش‌های پیشرفته مناظره است که حقانیت مکتب تشییع و اسلام را اثبات کرد.

حجت‌الاسلام ایزدهی

(مدیر گروه علوم سیاسی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی)

* در دوره‌ قرون وسطی که علم، فرهنگ و اندیشه به انحطاط می‌رفت و فلسفه کلیسا سخت‌گیرانه نظریات علمی را نقد و جلوی اندیشه را می‌گرفت ما در تفکر اسلامی با راهبری اندیشه‌های امام رضا(ع) به ترویج اسلام پرداختیم و در این زمینه نه تنها با شبهه‌ افکنی‌ها بلکه با سلطه فرهنگی اندیشه‌های مخالف مقابله کردیم از سویی تمام این اتفاقات به دلیل بهره‌ گیری از اندیشه‌های امام رضا(ع) از جمله تأکید ایشان بر تبادل اندیشه و رواج منطق آزادی فکر، رویکرد مقابله‌ای با مکاتب مخالف و اثبات حقانیت اسلام با روش عقلی و منطقی و همین ارائه الگوی رفتاری مطلوب در زمینه تعامل با دیگر ادیان و مذاهب صورت گرفته است.

* امام هشتم شیعیان بستر آزادی را فراهم، شبهات را در جامعه بررسی و با پاسخ‌های منطقی به آنها اشکالات را رفع کردند.

حجت الاسلام

مهدی رستم نژاد

(عضو هیئت علمی جامعة المصطفی(ص) العالمیة)

* امام رضا(ع) در برهه ای از زمان وارد ایران شدند که وضعیت ایران خیلی خاص بود. اولاً محبان اهل بیت(ع) در ایران زیاد بودند همینطور افرادی که انحراف فکری و عقیدتی داشتند هم کم نبودند اینطور نبود که همه از محبان اهل بیت(ع) باشند. حضرت با آمدنشان، ایران را تطهیر کردند و مسیر را برای شیعه شدن اجدادمان فراهم کردند اینطور نبود که در آن زمان همه شهرهای ایران شیعه نشین باشند حتی امام درنیشابور وقتی حدیث سلسلة الذهب را بیان کردند در میان اهل سنت البته دوستدار اهل بیت آن را ایراد کردند.