وقتی دیده شدن، تنها راز بقاست / از شاخ گوزن تا شاخ اینستاگرام!

تا به حال حتما شاخ‌های بلند گوزن و یا پرهای پرزرق‌وبرق طاووس نر را دیده‌اید و احتمالا این سوال به ذهنتان آمده باشد که نقش این اندام‌ها یا کارکردشان چیست و چرا جانورانی با این قدر از افراط، برخی ویژگی‌هایشان برجسته شده است؟

زیست‌شناسی تکاملی پاسخ‌های قابل قبولی برای این چنین سوالاتی بدست داده است. اساسا بنیان اصلی نظریه تکاملی بر مفهوم انتخاب طبیعی استوار است. یک گونه جانوری یا گیاهی، هر چقدر بتواند با محیط خودش بهتر و بیشتر سازگاری داشته باشد و بتواند بیشتر زنده بماند و همچنین بهتر تولید مثل کند، آن گونه در طول زمان بیشتر دوام می‌آورد و اگر نتواند، منقرض خواهد شد.

در این میان برخی ویژگی‌ها همچون توانایی بالا برای تهیه خوراک و قلمرو و سلامتی بدن برای پشت سر گذاردن بیماری‌ها و فرار از شکارچیان باعث می‌شود آن جاندار بیشتر از دیگر همسالانش زنده بماند و این، مضمون همان عبارت معروف «بقای اصلح» است. اما در مقوله حیات، زنده ماندن و یا بیشتر زنده ماندن به تنهایی کافی نیست. جاندار باید بتواند جفت‌گیری کرده و تولید مثل کند و ژن‌های خود را از طریق فرزندانش منتقل کند و بعد از تمام شدن عمر این جاندارِ قویِ اصلح، اگر نتواند بچه‌ای داشته باشد عملا تمام خواهد شد. بنابر این توانایی جفت‌گیری بهینه و درست به اندازه زنده ماندن اهمیت دارد.

از این منظر، مفهومی جدید خلق شد به نام انتخاب جنسی. گونه‌های اصلح باید بتوانند بیشترین امکان جفت‌یابی را نیز داشته باشند. یعنی بتوانند جفت سالم (ماده) را به خود جذب کنند. ماده‌ها نیز در انتخابشان برای جفت‌گیری، نری را انتخاب می‌کنند که بیشترین جاذبه (سلامتی، پشتیبانی در هنگام و بعد از بچه‌زایی و ....) را داشته باشد. اینجاست که نرها شروع به بازیِ جذب ماده‌ها می‌کنند و با دو ویژگی «سلاح و تزئینات» سعی در تحت تاثیر قرار دادن ماده‌ها می‌کنند.

شاخ گوزن «سلاحی» است برای قدرت‌نمایی در برابر دیگر گوزن‌ها و پرطاووس نیز «تزئینی» است برای خودنمایی بیشتر در برابر دیگر نرها. به مرور گوزن‌های نری که بزرگترین شاخ‌ها را دارند بیشتر توسط ماده‌ها جذب می‌شوند و مسابقه بزرگترین شاخ‌ها شروع می‌شود و شاخ‌های بزرگتر امکان موفقیت تولید جنسی بالاتر و بقای بیشتر نسل را فراهم می‌کنند. هر که شاخ‌اش بزرگتر حرم‌سرایش فراخ‌تر!

اما داستان همینجا ختم نمی‌شود. انتخاب یا مسابقه گوزن‌های شاخ‌بلندتر تا کجا ادامه دارد؟ تا آنجا که این شاخ‌های بلند مانع بقای خود گوزن نشود. چون شاخ‌های بلند در فرار از دست شکارچیان و عبور از میان درختان یک مانع جدی است، بنابر این در گذر زمان توازنی بین بلندتر شدن شاخ‌ها و زنده ماندن برقرار می شود و آن گوزن‌هایی که شاخ‌های بیش از حد بلندی دارند آنقدر زود شکار می‌شوند که اصلا به مرحله جذب جفت و برنده شدن در مسابقه جفت‌یابی نمی‌رسند.

رفتار انسان‌ها نیز دور از این مفاهیم تکاملی نیست. تلاش‌ها برای جذب جفت نباید چنان شود که جان از میان رود. نمونه رفتاری اخیرش همین شاخ‌های اینستاگرامی هستند که به دلیل تقارن واژگانی با شاخ گوزن، آن را پیش کشیدم.

در مسابقه‌ی بیشتر دیده شدن و بیشتر اعتبار و قدرت و پول کسب کردن که در اینستاگرام در جریان است، گاهی برخی ویژگی‌های رسانه‌ای برجسته می‌شوند و مشخص می‌شود که «شاخ»ساز هستند (تحلیلی در اینباره را اینجا بخوانید). جذب مخاطب (همانند جذب جفت) از طریق این ویژگی‌ها پیگیری می‌شود و همگان در تلاش برای نمایش بهتر آن ویژگی‌ها هستند. مثلا هرکسی حرف‌ها و حرکات عجیب‌تری داشته باشد بیشتر بر صدر جذب مخاطب می‌نشیند. اما این مسابقه آرام‌آرام خود بقاء را تهدید می‌کند، بقاء نسل‌ها را. کودکان و نوجوانان را که حاملان ژن‌های امروز به نسل آینده هستند به خطر می‌اندازد و در چشم‌اندازی چندین ساله در مسابقه برای دیده شدن، بقای فرهنگی جامعه به قربانگاه می‌رود. البته احتمالا بر اثر این تهدید بعد از چندین سال، این نمایش‌دهی افراطی به کناری گذاشته شود اما تا آن زمان نسل‌ها و ارزشها و فرصت‌هایی به باد فنا رفته‌اند.

همین فرمول جذب-بقاء را می‌توان به گستره سیاست هم کشاند. آنجا که برای جذب مردم یا برای خوش‌آمد کانون قدرت، مسابقه نفس‌گیر «من بهترم» به بدترین شکلش تشدید می‌شود. همه کاندیداها برای جذب مخاطب، مدام بر غلظت شعارهایشان می‌افزایند بی آنکه به سرریز شدن و یا ناتوانی‌شان در پاسخ به مطالبات بیاندیشند. یا آنکه در همراهی با کانون‌های قدرت چنان در افزایش و تندی بسامد شعارهایشان می‌افزایند که منافع ملی و مردم (بقاء) را به هیچ می‌انگارند.

مسابقه برای جذب جفت یا مخاطب، بخشی ضروری از تکامل جانداران و زنده بودن جامعه است، اما نباید فراموش کرد که این مسابقه خودِ بقاء جاندار یا مخاطب را به خطر نیاندازد. حرکت بر لبه باریک این مرز، البته آگاهی و اراده‌ای می خواهد که تنها جانداران و فرهنگ‌هایی که توانایی‌شان را برای بقاء افزایش داده‌اند، می‌توانند بهتر از عهده برآیند.

امین پاکزاد

منبع: خبرفوری

66