انتخابات تناسبی؛ مجلس با فرمی جدید/ اصلاح طلب یا اصولگرا، کدام یک سود بیشتری خواهند برد؟

به گزارش خبر فوری، قانون تناسبی شدن انتخابات در تهران توسط شورای نگهبان تایید شد (اینجا بخوانید) و در انتخابات مجلس شورای اسلامی اسفند ماه در پایتخت اجرا می شود. از زمان تصویب این قانون در مجلس و تایید آن توسط شورای نگهبان تا کنون بحث های فراوانی در رابطه با فواید و معایب این نوع نمایندگی شده است. در این گزارش قصد داریم مروری بر ماهیت، تاریخ و فواید و معایب این نوع از انتخابات داشته باشیم.

انتخابات تناسبی؛ تعریف، ساختار و تاریخچه

انتخابات تناسبی در کشورهایی به کار می رود که ساختار حزبی قدرتمندی داشته و به جای قومیت، نژاد، طبقه و جایگاه اجتماعی، عضویت در حزب عامل اصلی انتخاب شدن در مجلس باشد. تهران در چند انتخابات اخیر مجلس تجربه خوبی در این زمینه داشت. در دو انتخابات اخیر فقط لیست های معرفی شده در انتخابات رای آوردند و هر کسی خارج از لیست بود، نتوانست در انتخابات پیروز شود. این تجربه باعث شد نمایندگان مجلس به فکر تصویب قانون تناسبی شدن انتخابات مجلس بیفتند.

انتخابات تناسبی با حزبی شدن کشورها و توجه به این نکته که دموکراسی نه حکومت اکثریت بلکه حکومت همه شهروندان است ظهور کرد. این انتخابات از قرن 19 وارد کشورهای اروپایی شد و چنان توسعه یافت که  در دهه ۱۹۹۰ تقریباً دو سوم دموکراسی‌ های نوظهور اروپای شرقی و کشورهای جدا شده از شوروی را دربر گرفت.

انتخابات تناسبی یک نوع ساختار انتخاباتی است که در کشورهای چندحزبی اجرا می شود و طبق آن، هر حزب به نسبت تعداد آرایی که کسب می‌ کند در مجلس صاحب کرسی می‌شود. در انتخابات تناسبی ساختار سنتی «همه یا هیچ» از بین می رود و دیگر احزاب یا افراد بر اساس درصد 50 به علاوه یک همه کرسی ‌ها را به خود اختصاص نمی‌ دهند بلکه هر حزب یا گروهی به تناسب آرای خود می‌تواند صاحب کرسی نمایندگی باشد. همچنین، در این انتخابات احزاب بیشتر از افراد مهم شده و هر فردی بنا به لیستی که در آن حضور دارد می تواند شانس بیشتری در پیروزی انتخاباتی داشته باشد.  

قانون تناسبی شدن انتخابات جهت اصلاح ساختار انتخاباتی کشور و عدالت محوری و حفظ حقوق اقلیت ها تصویب شد. در دوره های قبل اصولگرایان یا اصلاح طلبان قدرت صفر یا صدی در انتخابات داشتند. در انتخابات 1394 تمام اعضای لیست امید وارد مجلس شدند اما لیست اصولگرایان به این دلیل که نتوانستند حداکثر آرای را به خود اختصاص دهند از حضور در انتخابات محروم شدند. در انتخابات 1398 این وضعیت معکوس شد و لیست اصولگرایان توانست به قدرت برسد. در انتخابات تناسبی هر لیستی به اندازه میزان رایی که می آورد (نه به اندازه برتری اش بر احزاب دیگر) می تواند در مجلس عضو داشته باشد. برای مثال، اگر حوزه‌ای 10 نماینده داشته باشد و ۵۰ درصد آرا متعلق به حزب «الف»، ۳۰ آرا متعلق به حزب «ب» و ۲۰ درصد آرا متعلق به حزب «ج» باشد، احزاب به ترتیب صاحب ۵ و ۳ و ۲ کرسی خواهند شد.

فرمول پیچیده انتخابات تناسبی تهران

قانون تناسبی شدن انتخابات بسته به حوزه انتخاباتی اش می تواند پیچیده باشد. این نوع از انتخابات معمولا در برخی مناطق و شرایط سیاسی به کار می رود اما در برخی مناطق دیگر کارایی ندارد. غالبا شهرهای پرجمعیت، یکدست و غیرطبقاتی و چندفرهنگی یا نژادی که چند حزب قدرتمند را در خود می پرورانند، بهتر می توانند میزبان انتخابات تناسبی باشند. در ایران فعلا تهران می تواند از انتخابات تناسبی میزبانی کند. اما در همین تهران هم تعیین تعداد کرسی ها با توجه به احزاب رسمی و لیست ها کمی سخت است. جدول زیر که پایگاه «خانه ملت» مدتی پیش منتشر کرد، فرمول تعیین تعداد کرسی ها به حسب میزان رایی که هر لیست یا حزب می آورد را مشخص می کند:

در انتخابات تناسبی برای افرادی که عضو لیستی نیستند و می خواهند به صورت مستقل در انتخابات شرکت کنند هم سهمی در نظر گرفته شده است. براساس تبصره اول مصوبه الحاقی مجلس درباره تناسبی شدن انتخابات حوزه انتخابیه تهران، سهم نامزدهای مستقل و غیر حزبی از کرسی های تهران محاسبه می شود. اگر در انتخاباتی کاندیداهای مستقل 3 میلیون رای بیاورند و دو حزب اصلی هم 20 و 17 میلیون رای بیاورند (مجموع آراء هم 50 میلیون باشد) 1.8 کرسی به کاندیداهای مستقل (یعنی کاندیدای مستقلی که بیشترین رای را آورده) اختصاص پیدا می کند. طبق تبصره بعدی این ماده الحاقی، در صورتی که نتیجه این معادله عددی اعشاری شود، این عدد به بزرگترین عدد صحیح بعد از خودش گِرد می شود. بنابراین دو کرسی به مستقل و منفرد داده می شود و در نتیجه دو نفر از کاندیداهایی که به صورت منفرد کاندیدا شده اند از حوزه انتخابیه تهران به مجلس راه پیدا می کنند (اینجا بخوانید).

مخالفان و موافقان انتخابات تناسبی چه می گویند؟

نظام انتخاباتی تناسبی موافقان و مخالفان زیادی دارد. مخالفان این سیستم معتقدند این سیستم مانع از حاکمیت یک حزب در انتخابات شده و همین امر یکدستی پارلمان را که شرط قدرت است از بین می برد. در این انتخابات احزاب به نسبت درصدی که کسب کرده ‌اند، در مجلس کرسی دارند و یک حزب سیاسی خاص قدرت اصلی مجلس نخواهد بود. این اتفاق می تواند حتی بلای جان حزب پیروز هم شود. در بسیاری از انتخابات ها احزاب کوچکتر با ائتلاف توانسته اند به جریان پیروز تبدیل شده و حزب اصلی یا پیروز انتخابات را شکست دهند.

همچنین، مخالفان معتقدند این نوع انتخابات برای شهرهای کوچک یا حوزه های انتخاباتی کم جمعیت خطرناک است و گروه‌های اقلیت غیر حزبی از رقابت حذف می ‌شوند.

منتقدان همچنین تاکید دارند که در انتخابات تناسبی ممکن است سلب قدرت از یک حزب و جریان سخت باشد. از مزایای نظام‌ های دوحزبی و اکثریت‌ های تک‌ حزبی آن است که اگر مردم از حزب حاکم ناراضی شدند، به‌ راحتی می‌ توانند به حزب رقیب رأی دهند تا قدرت از دست حزب حاکم گرفته شود اما در نظام‌ های تناسبی، ممکن است یک حزب با وجود کاهش شدید محبوبیت از طریق ائتلاف و آرای طرفداران ثابتش همچنان در قدرت بماند.  

در مقابل، موافقان انتخابات تناسبی معتقدند این نوع انتخابات می تواند عدالت را به جامعه بازگرداند. پارلمان یا مجلس خانۀ همه مردم است و همه مردم حق دارند نماینده خود را در مجلس داشته باشند. به همین دلیل، هر حزب و اقلیتی به میزان رایی که دارد می تواند کرسی داشته باشد. در این نوع انتخابات احزاب کوچکتر هم مطرح و مهم می شوند و می توانند سهم خود را در قدرت داشته و حتی تعیین کننده آینده کشور باشند.

تاثیر انتخابات تناسبی در انتخابات آتی مجلس

اگرچه لیست های انتخاباتی در چند انتخابات اخیر تاثیر فراوانی داشتند اما برخی معتقدند هنوز ساختار کشور از وضعیت حزبی دور است. هنوز چهره ها قدرت زیادی دارند و حزب تابع افراد است نه اینکه افراد تابع احزاب باشند. یک دلیلی که می تواند این رای را تایید کند حضور برخی نام ها در چند لیست در چند انتخابات اخیر بود. اگرچه طبق قانون جدید، حضور یک نام در چند لیست ممنوع است اما آنچه واقعیت دارد این است که برخی افراد در تهران فراحزبی بوده و بیش از احزاب قدرت دارند.

با این حال، انتخابات تناسبی می تواند رویۀ قدرت مطلق اصول گرایان یا اصلاح طلبان را از بین ببرد. احتمالا از انتخابات 1402 به بعد، هم اصولگرایان و هم اصلاح طلبان در مجلس کرسی داشته باشند. از آنجا که کرسی های تهران معمولا تعیین کننده بوده و جریان اصلی مجلس را هدایت می کنند، انتخابات تناسبی و حضور هر دو حزب اصلی می تواند شمایل مجلس های آتی را تغییر داده و آن را از حالت یکدست خارج کند.

در انتخابات اخیر اصلاح طلبان شکست سنگینی خوردند و هیچ کرسی از تهران به دست نیاوردند. انتخابات تناسبی احتمالا برخی نامزدهای اصلاح طلب را که در بالای لیست جای دارند راهی مجلس کند. همچنین، برخی لیست های دیگر که می خواهند فاصله خود را از لیست اصلی اصولگرایی و اصلاح طلبی حفظ کنند، از طریق کسب آراء می توانند نماینده در مجلس داشته باشند. با این حال، به نظر نمی رسد انتخابات تناسبی فراتر از این، تاثیر عمیقی در انتخابات داشته باشد، چرا که کشور هنوز با مفهوم تحزب آشنا نیست و احزاب نتوانسته اند به معنی مدرن کلمه شکل گرفته و قدرت یابند و مشخص است که انتخابات تناسبی بدون مفهوم تحزب خالی از معنا است.