پشت سفر نادر پوتین به خاورمیانه چه بود؟

در بیستمین دوره مجمع دوحه "ولودیمیر زلنسکی" رئیس جمهور اوکراین سخنرانی کرد. او از ادامه جنگ کشورش با روسیه و وضعیت اسفناک اشغال بخش‌هایی از اوکراین توسط روسیه گفت. زلنسکی سعی کرد با تمرکز بر اقلیت مسلمان اوکراین مخاطبان عمدتا عرب - مسلمان را جذب سازد.

با این وجود، نکته قابل توجه آن بود که چگونه "سرگئی لاوروف" وزیر امور خارجه روسیه و نه زلنسکی در بیست و یکمین دوره مجمع دوحه صحبت کرد. نشست برگزار شده در دسامبر ۲۰۲۳ دوحه به جای تمرکز بر اوکراین متمرکز بر روی جنگ اسرائیل با حمایت امریکا علیه غزه بود که تاکنون باعث کشته شدن نزدیک به ۲۰ هزار فلسطینی شده است. قابل توجه است که توجه جهانی از اوکراین به بحران غزه معطوف شده است. برای دولت روسیه این تغییر تمرکز بسیار خوشایند است. در حالی که جنگ اوکراین با توجه کم‌تر جهانی ادامه دارد مسکو در تلاش است تا نفوذ خود را حفظ کرده و منافع خود را در خاورمیانه پیش ببرد و در عین حال از احساسات ضد آمریکایی در منطقه استفاده کند.

در این چارچوب پوتین به امارات متحده عربی و عربستان سعودی سفری یک روزه داشت که اولین سفر او به جهان عرب از زمان حمله به اوکراین محسوب می‌شد. با توجه به نزدیک شدن پوتین به محمد بن زاید رئیس امارات متحده عربی و محمد بن سلمان ولیعهد عربستان سعودی منطقی بود که ابوظبی و ریاض دو مقصد ابتدایی او برای سفر به پایتخت‌های عربی منطقه باشند. پوتین در حالی که در ابوظبی بود محمد بن زاید دیدار کرد و روابط روسیه و امارات متحده را در سطح خوبی ارزیابی کرد و میزبانی نشست آب و هوای COP۲۸ را تبریک گفت.

"عبدالله بن زاید آل نهیان" وزیر امور خارجه امارات پس از فرود هواپیمای ایلیوشین -۹۶ که از روسیه که با اسکورت توسط چهار جنگنده سوخو-۳۵ در ابوظبی به زمین نشست از پوتین استقبال کرد. به محض ورود به کاخ قصر الوطن در ابوظبی استقبالی نظامی از پوتین به عمل آمد و جنگنده‌های نظامی اماراتی آسمان را به رنگ پرچم روسیه یعنی قرمز، سفید و آبی درآوردند.

پس از بحث و گفتگو در مورد موضوعات زیادی از تحولات غزه گرفته تا تولید نفت و اوکراین و سودان، محمد بن زاید بیانیه‌ای درباره  پرداختن رهبران دو کشور به "اهمیت تقویت گفتگو و همکاری برای تضمین ثبات و پیشرفت" منتشر کرد. در همان روز پوتین از عربستان سعودی دیدن کرد و با محمد بن سلمان در ریاض دیدار داشت. پوتین اشاره کرد که روابط دو کشور روسیه و عربستان سعودی به سطحی رسیده که پیش‌تر سابقه نداشته است. علاوه بر این، محمد بن سلمان و پوتین هم چنین در مورد جنگ اسرائیل در غزه و "سایر موضوعات حساس" با یکدیگر گفتگو کردند.

محاسبات روسیه در خاورمیانه

روابط روسیه با اسرائیل در طول سالیان متمادی قوی بوده و پوتین و نتانیاهو نخست وزیر اسرائیل برای نزدیک‌تر کردن دو کشور تلاش کرده اند. در درگیری اسرائیل و فلسطین، مسکو برای مدت زمانی طولانی، موضع متعادلی را حفظ کرده که در تضاد با حمایت همه جانبه واشنگتن از طرف اسرائیلی است.

مسکو ضمن برخورداری از روابط مثبت با اسرائیل بر موضع خود به نفع تشکیل کشور فلسطین تاکید کرده و حماس را به عنوان یک بازیگر سیاسی قانونی فلسطینی قلمداد کرده است. از زمان آغاز جنگ اسرائیل علیه غزه، مسکو از انزوای ایالات متحده در سازمان ملل متحد در بحث مرتبط با آتش بس و حمایت آهنین دولت بایدن از اقدامات اسرائیل استفاده کرده است.

پیام پوتین به جهان عربی – اسلامی گسترده‌تر بوده و زمانی که صحبت از فلسطین به میان می‌آید موضع روسیه بسیار متفاوت از امریکاست، زیرا مسکو در حمایت از آتش بس به جامعه بین المللی می‌پیوندد و معتقد است که مسئله فلسطین باید به شیوه‌ای سازگار با قوانین بین المللی حل و فصل شود.

"پاتریک تروس" سفیر اسبق آمریکا در قطر در مصاحبه "العربی الجدید" می‌گوید:"روسیه به دنبال نفوذ بیش‌تر در خاورمیانه است. پیش بینی موفقیت آن دشوار است. اگر کارزار نظامی در غزه بدتر شود و آمریکا کاری نکند روسیه سود می‌برد. البته میزان سودی که از آن روسیه خواهد شد را نمی‌توانم حدس بزنم".

اگرچه نه امارات متحده عربی و نه عربستان سعودی در آینده قابل پیش بینی نمی‌توانند روسیه را به عنوان ضامن امنیتی خود جایگزین آمریکا کنند، اما محمد بن زاید و محمد بن سلمان به روابط خود با دولت پوتین به عنوان ابزاری برای ادعای خودمختاری بیش‌تر از واشنگتن نگاه خواهند کرد. این موضوع تازه‌ای نیست و کاملا با نحوه توازن و تعادل روابط ابوظبی و ریاض در شراکت شان با قدرت‌های جهانی در نظم بین المللی که روز به روز چند قطبی‌تر می‌شود مطابقت دارد.

مسئله ایران

البته امارات متحده عربی و عربستان سعودی در تمام مسائل با کرملین همسو و همنظر نیستند دیدگاه‌های مختلف در مورد ایران نمونه‌ای از این اختلاف رویکرد است. اگرچه ابوظبی و ریاض در دوره تنش زدایی با تهران به سر می‌برند، اما رهبران اماراتی و سعودی کماکان به ایران با دیده تردید نگاه می‌کنند.

روسیه به ایران نزدیک‌تر شده است. با توجه به این که دولت ایران یکی از معدود دولت‌هایی در جهان است که روایت‌های روسیه درباره وضعیت اوکراین و تهدید ناتو برای مسکو را تایید می‌کند نمی‌توان انکار کرد که جنگ در اوکراین به نزدیکی روسیه و ایران کمک کرده است.

به گفته برخی کارشناسان تعمیق روابط دفاعی و امنیتی روسیه و ایران، احتمالا با تصمیم پوتین برای دیدار از ابوظبی و ریاض مرتبط بوده است. "مارک ان کاتز" استاد دانشکده سیاست و دولت دانشگاه جورج میسن می‌گوید: "من احساس می‌کنم که سفر‌های کوتاه پوتین به امارات و عربستان سعودی نه تنها با هدف دستیابی به نفوذ بلکه عدم از دست دادن نفوذ در نتیجه نزدیک شدن روسیه به ایران و فروش تسلیحاتی مانند سوخو -۳۵ صورت می‌گیرد".

مسائل مرتبط با ایران احتمالا هم چنان بر برخی اختلافات بین روسیه و برخی از شرکای آن در خلیج فارس سایه افکن خواهد بود. با این وجود، می‌توان پیش بینی کرد که امارات متحده عربی و عربستان سعودی در آینده روابط نزدیک خود را با مسکو حفظ کنند.

عبور از نظم تحت سلطه ایالات متحده

پیام نمادین ورود پوتین به ابوظبی و ریاض و استقبال از او به عنوان یک دوست و رهبر جهانی شایسته احترام بسیار قدرتمند بود. پیام امارات و عربستان سعودی به واشنگتن و سایر پایتخت‌های غربی این است که منطقه عربی روسیه را به عنوان یک کشور یاغی قلمداد نمی‌کند. برای پوتین حضور در دو کشور عربی خلیج فارس زیر چتر امنیتی ایالات متحده و استقبال از او بسیار مهم بود. این دیدار به روسیه این فرصت را داد تا به آمریکایی‌ها یادآوری کند که ابوظبی و ریاض مانند دوره‌های قبلی تاریخ معاصر از واشنگتن دستور نمی‌گیرند. به زبان ساده علیرغم وابستگی ابوظبی و ریاض به ایالات متحده برای تامین امنیت، آنان هیچ مشکلی ندارند که راه خود بروند و برنامه‌های سیاست خارجی مغایر با واشنگتن را دنبال کنند.

محمد بن زاید و محمد بن سلمان براساس نحوه درکشان از منافع ملی بلند مدت امارات متحده عربی و عربستان سعودی به روسیه نزدیک می‌شوند. دولت بایدن نگرانی‌های عمده‌ای در مورد میزان نزدیک شدن امارات و عربستان سعودی به روسیه در سالیان اخیر داشته اند. دور کردن سعودی‌ها از روسیه و چین و بازگرداندن پادشاهی به همسویی نزدیک‌تر با غرب یکی از انگیزه‌های جو بایدن رئیس جمهور امریکا برای سفر به جده در اواسط سال ۲۰۲۲ بود.

با این وجود، در مورد توانایی ایالات متحده و متحدان غربی آن برای ایجاد فاصله بین روسیه و کشور‌های حوزه شورای همکاری خلیج فارس جای تردید وجود دارد. تاکنون نتایج تلاش‌های دولت بایدن برای انجام این کار موفقیت خاصی به همراه نداشته است. کاتز می‌گوید:"ایالات متحده واقعا در موقعیتی نیست که بتواند امارات و عربستان سعودی را از روسیه دور کند".

اگرچه کشور‌های شورای همکاری خلیج فارس بسیار ثروتمندتر از سایر کشور‌های جنوب جهانی هستند، اما آن‌ها متعلق به جنوب جهانی می‌باشند. آن کشور‌ها سیاست خارجی‌ای را دنبال می‌کنند که به طور فزاینده‌ای چند جانبه است و در عین حال از حضور دائمی در یک اردوگاه ژئوپولیتیکی خودداری می‌ورزند. روابط امارات متحده عربی و عربستان سعودی با روسیه و پاسخ آنان به حمله مسکو به اوکراین در سال ۲۰۲۲ اساسا با سایر نقاط منطقه عربی و به طور کلی جنوب جهانی سازگار است.

گاهی ابوظبی و ریاض با قدرت‌های غربی همسو می‌شوند، اما گاهی در کنار روسیه و چین قرار می‌گیرند. شراکت ده‌ها ساله آنان با ایالات متحده به هیچ وجه مانع از همکاری شان با با مخالفان و رقبای واشنگتن نمی‌شود. آنان این موضوع را با اعلام آمادگی شان برای پیوستن به بلوک بریکس نشان داده اند. به دنیای چند قطبی با واقعیت‌های جدید خوش آمدید. دنیای چند قطبی اینجاست که بماند.