تالاب گاوخونی و زاینده‌رود سالها در آرزوی حق‌آبه

در زمان حاضر با کمبود حدود ۸۰۰ میلیون مترمکعب آب، اصفهان در استفاده از آب‌های زیرزمینی و تجدید ناپذیر در خطر جدی فرونشست قرار دارد و این خطر آنچنان جدی است که معاون برنامه‌ریزی آب منطقه ای اصفهان گفت چاره ای جز انتقال آب نیست.

سرپرست معاونت پایش و نظارت اداره کل حفاظت محیط زیست اصفهان طرح‌ انتقال آب را برای زاینده‌رود و گاوخونی اقدامی تاثیرگذار دانست اما به این شرط که به تامین حق‌آبه‌های زیست محیطی به عنوان اولویت دوم بعد از آشامیدنی باور وجود داشته باشد و عملیاتی شود.

آورد طبیعی زاینده رود ۸۴۵ میلیون مترمکعب است. تونل کوهرنگ یک، ۲ و تونل چشمه لنگان روی هم رفته ۶۴۷ میلیون مترمکعب آب به این حوضه منتقل می‌کنند.

بنابراین منابع آبی موجود یک میلیارد و ۴۹۲ میلیون مترمکعب است، جمع مصارف کشاورزی و آشامیدنی و صنعت اصفهان ، چهارمحال و بختیاری، یزد و کاشان، با افزودن حق آبه محیط زیست نشان می‌دهد بالغ بر ۷۱۱ میلیون متر مکعب آب خارج از ظرفیت منابع آبی برنامه‌ریزی شده و بنابراین، این کمبود از حق‌آبه محیط زیستی زاینده رود و گاوخونی کسر شده است.

اتفاقی که به تاکید کارشناسان موجب شده است مسوولان حفاظت محیط ‌زیست اصفهان نسبت به شرایط بحرانی و خشکی کامل گاوخونی هشدارهای جدی بدهند.

مصرف صنعت ۱۲۰ میلیون مترمکعب است اما در کنار آن نمی توان برداشت های بیش از ۴۰۰ میلیون مترمکعب در بالادست زاینده رود برای توسعه کشاورزی را نادیده گرفت چرا که این رقم در سال‌های اخیر بیشتر از مصرف صنعت بوده است. بنابراین در کنار صنعت این توسعه کشاورزی بوده که در سال‌های اخیر شیره جان زاینده رود و تالاب گاوخونی را مکیده است.

گاوخونی در تمنای آب

این اما تنها یک سوی ماجراست؛ تخصیص های بی چون و چرای آب و باز هم رشد صنایع آب‌بر، افزایش اراضی زیر کشت همه و همه به این منجر شده است که گاوخونی در تمنای آب بماند و زاینده رود هر از گاهی آن هم به مدد آبی که برای کشاورزان می‌رود تن به آب بساید.

باید گفت رشد صنایع کوچک و بزرگ در حوضه زاینده رود و به دنبال آن رشد جمعیت و تامین آب برای توسعه ناپایدار در منطقه ای که آب پایداری ندارد نه تنها بیشتر از توان آبی زاینده رود بود که به اعتقاد برخی کارشناسان حتی طرح‌های انتقال آب هم بر نامتوازن کردن منابع و مصارف افزود. با قوت گرفتن طرح های انتقال آب و رشد بی امان صنایع و جمعیت، این زاینده رود بود که بیشتر تشنه ماند.

بابک ابراهیمی معاونت برنامه ریزی شرکت آب منطقه ای استان اصفهان از مصارفی گفت که حالا سنگینی اش بر گرده محیط زیست چند برابر شده است.

وی ادامه داد: منابع آبی‌ که به منطقه منتقل شده است همه مصرف شهر اصفهان نبوده است، در بالادست و پایین دست حوضه سد زاینده رود توسعه مصارف وجود داشته است.

وی افزود: در حدود ۴۰۰ میلیون مترمکعب در سال مصرف آب آشامیدنی وابسته به حوضه زاینده رود است و توسعه صنایع را هم داشته ایم که وقتی همه را تجمیع می‌کنیم، مصارف داخلی و استان‌های وابسته، از منابع آب موجود خیلی بیشتر است و جبران این مصارف بیشتر از محل حق آبه های کشاورزی و محیط زیست صورت گرفته است.

به گفته این مسوول آب منطقه ای، آشامیدنی فعلی اصفهان با کسر حق آبه محیط زیست و کشاورزی تامین می شود و قرار است میزان انتقال آب بهشت آباد به آشامیدنی اختصاص داده شود و حق آبه ای که از قبل، از کشاورزی و به طور خاص محیط زیست گرفته شده است، آزاد شود.

وی یادآورشد: اصفهان در بیست سال گذشته به هر دلیلی افزایش جمعیت داشته و این افزایش نیاز آبی خودش را داشته است. ایجاد بارگذاری ها در منطقه به عدم تعادل در منابع و مصارف آبی منجر شده و نتیجه این شد که در سال، سیصد تا چهارصد میلیون مترمکعب از منابع تجدید ناپذیر برداشت شود.

به گفته ابراهیمی ماحصل برداشت منابع تجدید ناپذیر این بوده است که آبخوان ها به شدت افت و زمین فرونشست کرده است.

حسین اکبری سرپرست معاونت نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان گفت: در زمان حاضر هیچ آبی به تالاب گاوخونی وارد نمی‌شود مگر چیزی در حدود ۲۵۰ لیتر در ثانیه زه‌آبی که آن‌هم چون دیگر کشاورزی نمی شود؛ کاهش یافته است.

آن طور که این مسئول محیط زیست اصفهان گفت، سال آبی ۹۹ـ ۹۸ در حالی تمام شد که وعده‌های وزارت نیرو برای رهاسازی بیشترین حجم آب در فروردین، اردیبهشت و خرداد ماه عملی نشده است.

وی درباره شرایط این روزهای تالاب گاوخونی گفت: اگرچه آب در رودخانه از ابتدای سال جاری تا پایان شهریور برای کشاورزی جاری بود و این آب تا سد رودشتین می‌رسید اما از نیمه دوم سال ۹۹ از سد رودشتین به پایین هیچ گونه آبی را به سمت تالاب نداشتیم؛ و این برغم آن‌چیزی بود که در جداول منابع و مصارف وزارت نیرو پیش‌بینی شده بود.

به روایت اکبری در ۱۵ سال گذشته هیچ آبی به سمت تالاب نرفته و تنها در نیمه دوم سال ۹۸ (سال آبی ۹۸ ـ ۹۷) حدود ۴۱میلیون مترمکعب آب به سمت تالاب رهاسازی شده است.

۹۵ درصد تالاب خشک است

وی گفت: بازدیدهای میدانی و تصاویر هوایی نشان می‌دهد حدود ۹۵ درصد تالاب گاوخونی خشک است و با این شرایط به سمت خشکی کامل پیش می‌رود.

مطابق گفته های سرپرست معاونت پایش و نظارت حفاظت محیط زیست استان اصفهان برغم آنکه در سال آبی ۹۸ ـ ۹۷ در سرشاخه های زاینده رود بالای ۲ هزار میلی‌متر بارندگی وجود داشته اما باز هم حق آبه ۱۷۶ میلیون مترمکعبی گاوخونی به این تالاب نرسیده است.

اکبری اضافه کرد: سال آبی ۹۸ـ۹۷ ترسالی بی سابقه‌ای بود؛ اما متاسفانه در طول ۲ سال آبی ۹۸ ـ۹۷ و ۹۹ـ ۹۸ در کل ۴۱ میلیون متر مکعب در نیمه دوم سال ۹۸ رهاسازی شد که این نشان می‌دهد سرنوشت گاوخونی بیش از ازخشکسالی متاثر از عوامل توزیع و مدیریت منابع آبی و مصارفی است.

وی در پاسخ به این سوال که آیا طرح‌های انتقال آب می‌تواند راه نجات گاوخونی باشد گفت: به طور قطع تاثیرگذار می‌تواند باشد، استان اصفهان اقلیم خشکی دارد و با مشکلات عدیده ای در تامین منابع آبی مواجه است و مشخص است که یکی از راه های جبران کسری منابع نسبت به مصارف می تواند انتقال آب باشد که به یقین در احیای زاینده رود و تالاب بین المللی گاوخونی تاثیر بسزایی دارد.

نگاه ملی تنها راه نجات گاوخونی و زاینده رود

اکبری معتقد است تنها راه نجات گاوخونی نگاه ملی همراه با با مشارکت همگانی است و باید همان‌طور که در شورای عالی آب و قانون هم آمده به تامین حق‌آبه‌های زیست محیطی به عنوان اولویت دوم بعد از آشامیدنی باور وجود داشته باشد و عملیاتی شود.

وی با توضیح بیشتر گفت: حق آبه زیست محیطی گاوخونی ۱۷۶ میلیون مترمکعب است و نسبت به مجموع مصارف دیگر، عدد قابل ملاحظه ای نیست، باید دید عدد مصرفی در سال آبی ۹۹ ـ۹۸ نسبت به مصارف در بخش‌هایی به خصوص در بخش کشاورزی، صنایع و فضای سبز چه حجمی بوده است و این ۱۷۶ میلیون مترمکعب که برای گاوخونی طلب می‌شود چه حجمی است، این میزان، حجم خیلی کمی است که شاید نسبت یک به هفت یا یک به هشت باشد.

اکبری راه برون رفت از مشکلاتی که برای تامین حق آبه زیست محیطی زاینده رود و گاوخونی وجود دارد تغییر نگاه و تامین حق‌آبه زیست محیطی به عنوان اولویت دوم بعد از آشامیدنی دانست؛ نگاهی که تاکنون منجر شده است با افزایش چشمگیر کشاورزی در پایین دست و بالادست رودخانه آب چندانی عاید تالاب گاوخونی نشود.

وی در ادامه یادآور شد: اگر به آب منطقه‌ای مراجعه شود، می‌گویند حق‌آبه‌های زیست محیطی را در این ۲ سال رها سازی کرده ایم و در واقع آبی که در رودخانه زاینده رود جاری است هم برای کشاورزی و هم برای محیط زیست است، بله درست است، آبی که در رودخانه جاری است، تاثیرات زیست محیطی هم دارد ولی آبی است که برای کشاورزی رهاسازی شده و تنها به اسم محیط زیست است اما به مصرف کشاورزی رفته و چیزی عاید گاوخونی نشده است.

اکبری افزود: حق آبه ۱۳۷ میلون مترمکعب برای رودخانه زمانی به عنوان حق آبه زیست محیطی رودخانه پذیرفته می‌شود که از سراب تا پایاب، از سد زاینده رود تا تالاب در طول سال به صورت حداقلی جریان داشته باشد؛ نه اینکه آبی باشد که از سد رهاسازی شود و تا سد رودشتین بیاید و به مصارف کشاورزی ، صنعت و فضای سبز برسد.

وی افزود: بیشترین حجم مصارف در کشاورزی است و واقعیت این است که در حوضه زاینده رود در ادوار مختلف توسعه و بارگذاری‌ها بیش از ظرفیت و رژیم طبیعی رودخانه و گاوخونی بوده است، رودخانه زاینده رود ظرفیتی داشته که خیلی بیشتر از این ظرفیت در بخش‌هایی از جمله کشاورزی در پایین دست و بالادست بارگذاری شده و موجب شده است که گاوخونی و زاینده رود نتواند این همه فشار را تحمل کند.

بی توجهی به تالاب یعنی تهدید فلات مرکزی

اکبری معتقد است نجات تالاب بین المللی گاوخونی باید به عنوان یک اصل ضروری پذیرفته شود و افزود: اگر تالاب گاوخونی را احیا کردیم منافع اش فراملی است و اگر کاری نکنیم شرایط این تالاب از این بحرانی‌تر می‌شود.

وی هشدار داد که با ادامه این شریط برای زاینده‌رود و گاوخونی نه تنها فواید و کارکردهای تالاب را نخواهیم داشت بلکه یک تهدید واقعی را برای فلات مرکزی رقم خواهیم زد و آن تهدید، تبدیل شدن گاوخونی به کانون های گرد و غبار و ریزگردهای مسموم تا شعاع ۵۰۰ کیلومتری این تالاب است.

اکبری با این وجود انتقال آب را کارساز دانست اما به این شرط که به تامین حق‌آبه‌های زیست محیطی باور وجود داشته باشد و عملیاتی شود.

حمیدرضا صفوی یکی از متخصصان آب در اصفهان و عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان گفت: حوضه زاینده‌رود یک حالت واسط دارد؛ هم انتقال آب به آن و هم از آن انجام می‌شود و این‌گونه نیست که فقط به حوضه زاینده رود انتقال آب انجام شود، بلکه این حوضه به جاهای دیگر هم آب انتقال می دهد.

از نگاه این کارشناس آب، مشکل این است که تعهدات برای خروج آب ازحوضه زاینده رود انجام شده ولی تعهداتی که بر اساس آن قرار بود آب به حوضه زاینده رود بیاید بطور کامل انجام نشده است. بنابرین آن‌طور که این کارشناس معتقد است مشکل تامین نشدن حق‌آبه زاینده رود و گاوخونی سنگین‌تر شده است.

صفوی در این ‌باره توضیح داد: قرار بود تونل سوم به طور کامل احداث و بهره برداری شود و سپس آب به یزد و کاشان انتقال داده شود یا بخش تخصیص به بالادست حوضه برای مصارف کشاورزی داده شود اما در حالی که این انتقال و یا طرح بهشت آباد انجام نشد تعهدات برای خروج آب از حوضه زاینده رود بیش از ۱۰ سال است که انجام شده است، این خروج آب‌ها و عدم ورود آب به حوضه موجب شد که حوضه زاینده رود دچار مشکل دوچندان، رودخانه فصلی و گاوخونی خشک شود.

وی افزود: اگر ۲۰۰ میلیون متر مکعب آب از طریق تونل سوم کوهرنگ و ۲۵۰ میلیون مترمکعب آب از طریق تونل بهشت آباد انتقال داده شود با مجموع ۴۵۰ میلیون مترمکعب آب باز هم با کمبودی در حدود ۳۵۰ میلیون مترمکعب آب مواجه هستیم و لذا باید گفت با این انتقال ها تازه نیمی از کمبودها را مرتفع می‌کند.

این متخصص آب معتقد است این مشکل هیچ وقت به طور کامل حل نخواهد شد اما راهکار وی این است بخشی از راه حل در گرو انتقال آب هایی است که براساس آنها بارگذاری ها انجام شده و بخش دیگر در گرو مدیریت مصرف آب است.

ضرورت مدیریت مصرف آب

صفوی با اشاره به بارگذاری های بی رویه در بخش‌های مختلف آشامیدنی، صنعت و برداشت‌های بیش از حد در بخش کشاورزی در بالادست حوضه آبریز زاینده رود چه در استان چهارمحال و بختیاری و چه در استان اصفهان به این نکته اشاره کرد که علاوه بر مدیریت برداشت‌های غیرمجاز در بالادست حوضه، نیاز به مدیریت مصرف آب در همه بخش‌هاست و در غیر این صورت حتی با اجرای ۲ پروژه انتقال آب کوهرنگ سه و بهشت آباد مشکل آب حوضه زاینده رود، گاوخونی و فلات مرکزی به طور کامل حل نخواهد شد.

وی اضافه کرد: توسعه در اصفهان متناسب با آمایش سرزمین نبوده است و دلیل انتقال های آب به حوضه زاینده رود هم همین بارگذاری های متعدد در طی سالیان گذشته بوده است، صنایع بزرگ و آب‌بر متعدد نه تنها آب را مصرف و باعث خشکی رودخانه زاینده رود و تالاب گاوخونی شده اند بلکه انواع آلودگی ها را هم ایجاد کرده اند.

وی با اشاره به کمبود ۸۰۰ میلیون مترمکعبی آب در فلات مرکزی ایران معتقد است باید آب تعهد شده را انتقال داد و هیچ شکی در آن نیست، از طرف دیگر طی چند دهه گذشته جابجایی خاموش حق‌آبه ها انجام شده است، حق آبه محیط زیست اعم از رودخانه و تالاب گاوخونی و حتی حق آبه کشاورزان به بخش‌های آشامیدنی، صنعت، کشاورزی بالادست حوضه و مصارف خارج از حوضه داده شد و حالا ما به حق آبه داران و به ویژه رودخانه زاینده رود و گاوخونی بدهکاریم.

صفوی یادآورشد: زمانی حدود ۹۰ میلیون مترمکعب آب برای آشامیدنی برداشته می شد و امروز نزدیک به ۴۰۰ میلیون مترمکعب برای شهرهای درون و بیرون حوضه برداشت می شود، این تفاوت از حق آبه رودخانه وتالاب داده شده است.

زاینده رود حدود ۴۹۰ کیلومتر طول که ۲۸۰ کیلومتر آن ماههاست که آب ندارد و تالاب گاوخونی هم در نبود آب در سال‌های آینده به تاکید کارشناسان یکی از چالشهای زیست محیطی کشور و فلات مرکزی ایران تبدیل می شود.

این رود بزرگترین رودخانه منطقه مرکزی ایران است که از کوه‌های زاگرس مرکزی بویژه زرد کوه بختیاری سرچشمه گرفته و در فلات مرکزی ایران به سمت شرق پیش می‌ رود و به تالاب گاوخونی در شرق اصفهان می ‌ریزد.