سرنوشت ۷ معاون اول رئیس‌جمهور؛ از زندان، درگذشت و استراحت تا بازگشت!

محمدرضا عارف به عنوان معاون اول رئیس‌جمهور منصوب شد. عارف برای دومین بار در چنین جایگاهی قرار گرفته است. انتصاب این استاد دانشکده مهندسی برق دانشگاه شریف به عنوان معاون اول، نخستین حکم رسمی صادر شده از سوی مسعود پزشکیان است. از زمان ایجاد این جایگاه تا کنون، ۷ نفر به عنوان معاون اول خدمت کرده‌اند که هر کدام سرنوشت متفاوتی داشتند. دو نفر فوت کرده‌اند، از دو نفر بی‌خبر هستیم، دو نفر در حال استراحت هستند و یک نفر بار دیگر برای انجام این مسئولیت انتخاب شده است. 

اولین و پرسابقه‌ترین

حسن حبیبی اولین فردی است که به عنوان معاون اول رئیس‌جمهور منصوب شد. او حقوقدانی تحصیل‌کرده در فرانسه بود که در دو دولت هاشمی، دولت اول و چند هفته ابتدایی دولت دوم خاتمی به مدت ۱۲ سال این مسئولیت را بر عهده داشت. حبیبی از اعضای نهضت آزادی بود، اما از سال ۱۳۵۸ به حزب جمهوری‌اسلامی پیوست و از میانه دهه هفتاد تا زمان درگذشتش عضو کارگزاران سازندگی بود.

او کار خود را از دولت موقت آغاز کرد و تا پیش از این که به عنوان معاون اول انتخاب شود، کار‌های مختلفی از نمایندگی مجلس و وزارت تا عضویت در شورای نگهبان را تجربه کرد. حبیبی تا سال ۱۳۸۰ عضو حقوقدان شورای نگهبان و تا پایان عمر در سال ۱۳۹۱ عضو حقیقی مجمع تشخیص مصلحت نظام و شورای عالی انقلاب فرهنگی بود. 

حسن حبیبی در دوران مسئولیتش به عنوان معاون اول، سال‌ها سوژه کاریکاتور روی جلد مجله گل‌آقا شد. چون روسای جمهور ملبس به لباس روحانیت بودند، حبیبی هدف طنز‌های گل‌آقایی قرار می‌گرفت. می‌گویند که او نماد دولت بود و شاغلام نماد ملت.

احمد عربانی، کارتونیستی که بیشترین کاریکاتور از حبیبی را در گل‌آقا کشیده بود، پس از درگذشت او در روزنامه اطلاعات نوشت: «بهترین سو‌ژه ما در «گل‌آقا» بود. جایی که همکاران پایین‌دستش حرام می‌کردند طراحی از صورتشان را، او به عنوان معاون اول رئیس‌جمهوری، تشکر هم می‌کرد و زمانی که یکی از روی جلد‌ها را درخواست کرد که اصلش را به عنوان یادگاری به او بدهیم، برایم نامه‌ای فرستاد سراسر تشکر و سکه‌ای هم ضمیمه‌اش کرد که هنوز دارم!»

مسافری از استنفورد

دومین معاون اول رئیس‌جمهور ایران، یک مهندس بود. محمدرضا عارف تحصیلات مهندسی برق خود را در دانشگاه‌های تهران و استنفورد آمریکا تکمیل کرد. او سپس به ایران برگشت و این بار به عنوان استاد وارد دانشگاه شد. عارف از دهه هفتاد عضو هیئت علمی دانشگاه شریف است. مسئولیت‌های حاکمیتی و دولتی زیادی داشته و دارد.

اولین بار به عنوان وزیر پست و تلگراف و تلفن (ارتباطات و فناوری اطلاعات امروز) وارد دولت خاتمی شد. از سال ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۰ معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور بود. پس از استعفای حسن حبیبی نیز به عنوان معاون اول انتخاب شد و تا سال ۱۳۸۴ و تحویل پاستور به محمود احمدی‌نژاد، در این سمت باقی ماند.

عارف در دوره دهم مجلس با بیش از یک میلیون و ششصدهزار رای به عنوان نفر اول تهران به مجلس راه یافت. اما عملکرد او و فراکسیون امید که تحت مدیریت او بود همواره مورد انتقاد بوده است. اظهارنظر پسرش مبنی بر ژن خوب بودنش هم هنوز از یادها نرفته است. عارف از سال از ۱۳۹۸ تا امروز از عرصه اجرایی دور بود تا این که توسط مسعود پزشکیان به عنوان معاون اول رئیس‌جمهور منصوب شد و برای بار دوم در این سمت قرار گرفت.

معاون اقتصاددان

محمود احمدی‌نژاد ۳ معاون اول داشت که یعنی بیشترین حکم صادره در تمام دولت‌های پیشین به او تعلق دارد. پرویز داوودی، معاون اول او در دولت نهم بود. داوودی نیز مثل عارف در آمریکا درس خوانده و مدرک دکترایش را از دانشگاه ایالتی آیووا گرفت. این استاد اقتصاد دانشگاه شهید بهشتی از نزدیکان مرحوم آیت‌الله هاشمی شاهرودی نیز بود و سه سال معاونت امور اقتصادی قوه قضائیه را بر عهده داشت. سپس مسئول دفتر هاشمی شاهرودی در مجمع تشخیص شد. جایی که خودش نیز عضویت آن را بر عهده داشت. معاون اول رئیس‌جمهور، استاد اقتصاد در موسسه آیت‌الله مصباح یزدی نیز بود. داوودی چهار سال در این جایگاه بود و از جمله کسانی شناخته می‌شود که با احمدی‌نژاد زاویه پیدا کردند.

او در دولت دوم محمود احمدی‌نژاد رئیس مرکز بررسی‌های استراتژیک و مشاور عالی رئیس‌جمهور شد. با مطرح شدن جریان انحرافی از او فاصله گرفت و در سال ۱۳۹۷ یکی از ۴۳ وزیر و معاون احمدی‌نژاد بود که نامه برائت از او را امضا کردند. از داوودی به عنوان اقتصاددان پشت‌پرده جبهه پایداری نام برده می‌شد. پس از فوت او در فروردین ۱۴۰۳، برخی نظریات اقتصادی او مورد بازبینی قرار گرفت و از سوی منتقدانش عامل افزایش تورم و نقدینگی در دولت نهم معرفی شد. محمود احمدی‌نژاد در ختم معاون اول خود شرکت نکرد و پیام تسلیت نیز ندارد.

کوتاه‌ترین حضور

اسفندیار رحیم مشایی، مردم مرموز دولت احمدی‌نژاد سابقه کوتاه‌ترین دوران معاون اولی را در کارنامه خود دارد. رحیم مشایی دومین معاون اول احمدی‌نژاد بود. او ۲۷ تیر ۱۳۸۸ با حکم رئیس‌جمهور به عنوان معاون اول منصوب شد که ۵ روز بعد با مخالف مقام معظم رهبری مواجه شد. احمدی‌نژاد پس از دستور رهبری، مشایی را در جایگاهی پایین‌تر از معاون اول، اما نزدیک‌تر به خود منصوب کرد: مسئول دفتر رئیس‌جمهور.

اسفندیار رحیم مشایی در اسفند ۱۳۹۶ بازداشت و به گفته یکی از وکلایش با سه عنوان اتهامی تبانی و مشارکت علیه امنیت داخلی و خارجی کشور برای آتش زدن حکم حمید بقایی مقابل سفارت انگلیس، تبلیغ علیه نظام به خاطر انتشار برخی مطالب و توهین به چند نفر از مقامات و قضات دادگستری محاکمه و در نهایت به ۶ سال و نیم حبس محکوم شد که ۵ سال آن اجرایی بود.

سال ۱۴۰۰ اخبار و تصاویری مبنی بر خروج مشایی از زندان منتشر شد. مشخص نیست که سرنوشت او و پرونده‌اش به کجا رسید. شنیده‌ها حاکی از آن است که او در شمال کشور و دور از سیاست و رسانه‌ها زندگی می‌کند.

معاون زندانی

محمدرضا رحیمی سومین و آخرین معاون اول محمود احمدی‌نژاد بود. او پس از رحیم مشایی این سمت را در اختیار گرفت و تا پایان دولت دهم در اختیار داشت. رحیمی پیش از آن استاندار کردستان، رئیس دیوان محاسبات، معاون امور حقوقی و مجلس رئیس‌جمهور بود. معاون اول احمدی‌نژاد حاشیه‌های فراوانی داشت که در دولت او بی‌سابقه نبود. اما نام او با محاکمه پس از دوران مسئولیتش گره خورده است. او هم جزو کسانی بود که از احمدی‌نژاد فاصله گرفت.

کیفرخواست رحیمی در سال ۱۳۹۲ صادر و او با عناوین اتهامی «تشکیل یا رهبری شبکه چند نفری برای ارتشا، اختلاس و کلاهبرداری»، «اخذ رشوه» و «تحصیل مال از طریق نامشروع» محاکمه شد. شعبه ۷۶ دادگاه کیفری استان تهران به ریاست قاضی سیامک مدیرخراسانی در روز‌های سوم و هفدهم خردادماه ۹۳ به اتهامات رحیمی رسیدگی و در پایان او را به ۱۵ سال حبس، پرداخت دو میلیارد و ۸۵۰ میلیون تومان رد مال و یک میلیارد تومان جزای نقدی محکوم کرد.

این حکم در نهایت با نظر دیوان عالی کشور به ۵ سال و ۹۱ روز کاهش یافت. رحیمی در تاریخ بهمن ۱۳۹۳ راهی اوین شد. طبق اعلام مدیرکل وقت زندان‌های استان تهران، او در روز ۲۸ اسفند سال ۹۶، یعنی پس از تحمل سه سال و یک ماه و دو روز -بدون احتساب مرخصی‌هایش- و با استفاده از «نظام آزادی مشروط» از زندان آزاد شد. رحیمی سال‌هاست که از رسانه‌ها دور است. 

معاون تکنوکرات

اسحاق جهانگیری در دولت‌های یازدهم و دوازدهم بر صندلی معاون اول تکیه زد. او با سابقه سال‌ها فعالیت به عنوان استاندار، وزیر و نماینده مجلس به دولت روحانی آمد. جهانگیری از نزدیکان مرحوم آیت‌الله هاشمی و رئیس ستاد او در انتخابات ۹۲ بود. او از چهره‌های قدیمی کارگزاران محسوب می‌شود. از دوران مسئولیت او حواشی و وقایع زیادی به جا مانده است. گفته می‌شد که او و روحانی به خصوص در دولت دوازدهم اختلافات بسیار زیادی با هم داشتند. دو مساله شاید بیش از دیگر مسائل به یاد مانده باشد.

دلار ۴۲۰۰ که به دلار جهانگیری معروف شد و حضورش در انتخابات ۱۳۹۶ برای دفاع از روحانی و دولت او. آن زمان هجمه زیادی به دولت روحانی وجود داشت و تلاش‌های زیادی برای تک‌دوره‌ای شدن او در جریان بود. در نهایت جهانگیری بعد از مناظره‌ها استعفا داد به دفتر خود بازگشت و روحانی هم برای چهارسال بعد در پاستور ماند.

جملاتی از جهانگیری مثل «دختر مظلوم وزیر» که به واردات پوشاک روی آورده بود، از آن مناظره‌ها بیشتر در یاد مانده است. دختر مظلوم وزیر اشاره‌ای به پرونده قاچاق کالا توسط دختر وزیر آموزش و پرورش دولت روحانی دارد که تعزیرات حکومتی حکم برائت برای آن‌ها صادر کرد. ماجرای دلار ۴۲۰۰ نیز به موج گرانی دلار در سال ۱۳۹۷ و پس از خروج ترامپ از برجام و بازگشت تحریم‌ها مربوط می‌شود. تا سال‌ها دلار ۴۲۰۰ تومانی به دلار جهانگیری مشهور بود و این عنوان به خصوص از سوی منتقدان دولت بسیار مورد استفاده قرار می‌گرفت. گفته می‌شد که جهانگیری مبدع این قیمت بوده، اما خود او این مساله را تکذیب و اعلام کرد که مخالف قیمت‌گذاری دستوری است.

معاون اول سابق، در انتخابات‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۳ ثبت‌نام کرد، اما رد صلاحیت شد. اسحاق جهانگیری این روز‌ها در حاشیه سیاست است و مسئولیت رسمی ندارد. 

از معاونت تا کفالت

محمد مخبر همین دیروز دفتر کار خود را تحویل محمدرضا عارف داد. همانطور که دولت سیزدهم به پایان نرسید، مخبر نیز دوره چهارساله مسئولیت خود را نتوانست تکمیل کند. او از ستاد اجرایی فرمان امام به دولت آمد و معاون اول مرحوم سیدابراهیم رئیسی شد. مخبر در جریان کرونا با ماجرای ساخت واکسن توسط بنیاد برکت زیرمجموعه ستاد اجرایی در میان عموم مردم شناخته شد. او کارش از سپاه دزفول شروع کرد، به مخابرات و سپس استانداری خوزستان رفت، اما در بنیاد مستضعفان رشد کرد.

او سال ۱۳۸۶ با حکم رهبری به عنوان رئیس ستاد اجرایی فرمان امام منصوب شد و تا سال ۱۴۰۰ به مدت ۱۴ سال در این جایگاه بود. مخبر سال ۱۴۰۰ به دولت آمد و معاون اولی را پذیرفت. اما مسئولیت خود را علاوه بر معاون اولی، با عنوان کفیل ریاست‌جمهوری تحویل داد. مخبر عضو حقیقی مجمع تشخیص مصلحت نظام است. با توجه به فشردگی کار‌های دولت از زمان حادثه سقوط هلی‌کوپتر تا روز گذشته که مسئولیت بر عهده او بود، احتمال دارد که در مجمع تشخیص بماند و تا مدتی مسئولیت جدیدی قبول نکند.