پاسخ سوالات شرعی درباره احکام «بیت المال»

بیت المال از خط قرمز‌های اهل بیت (ع) است که با مراجعه به تاریخ، خصوصاً زمانی که امیرالمومنین (ع) حاکم بودند، تصرف و استفاده نامشروع از آن را مشاهده نمی‌کنید؛ اما متاسفانه امروزه در جامعه شاهد کوتاهی برخی مسئولان نظارتی و اجرایی در طریقه استفاده از بیت المال هستیم که مصداق این کلام اختلاس‌هایی است که در دادگاه‌های علنی و غیر علنی اخبارشان به گوشمان می‌رسد.

این امر باعث شده موضوع سوال‌های شرعی این هفته را در همین باب مطرح کنیم که بیت المال برای چه کسانی است؟ آیا می‌توان از بیت المال برای منافع شخصی استفاده کرد؟ اموالی که از سلطنت شاهنشاهی مصادره شده متعلق به چه کسانی است و باید در چه راهی مصرف شود؟ مجازات اسلامی شخصی که در بیت المال تصرف می‌کند، چیست؟

پاسخ این سوالات و دیگر سوال‌هایی که شما مطرح کردید را از حجت الاسلام والمسلمین مهدی آذری طوسی جویا شدیم و نگاهی به فتوای مراجع تقلید عظام دراین‌باره داشتیم. در ادامه آنها را بخوانید:

با وجود اینکه این همه حق بیمه به تأمین اجتماعی دادیم، برای بیمه بیکاری نصف حق بیمه را به ما ندادند. حکم اداره تامین اجتماعی در این مورد چیست؟

اگر ارگانی حقوقی مانند تامین اجتماعی با فردی قرارداد ببندد و بعد از زمان محقق در صورت تحقق شرایط که بایستی مبلغی را به بیمه گذار پرداخت کند، از پرداخت آن جلوگیری کند، قطعاً کارش حرام است و فرقی ندارد که ارگان دولتی باشد یا خصوصی. نکته‌ای که باید توجه شود این است که شاید پرداخت حق بیمه به دلایلی ممکن نباشد، ولی این موضوع سبب اسقاط حق از ذمه آن‌ها نمی‌شود.

من چند سیم تلفن عمومی را خراب کردم و بعد مسئول مالی مخابرات گفت بi جای پول برگه بخر و به مخابرات بده و این کار را کردم. آیا حق بیت المال رفع شده؟ همچنین شیشه سالن فوتبال را شکستم. حکمش چیست؟

از هر ارگانی که تخریب پدید آمده است باید با مسئولین همان ارگان مصالحه و تسویه کرد و از هر مجموعه تخریب پدید آمده باید با مسئولین همان ارگان مصالحه کرد. به اختیار خود نمی‌توان چیزی تهیه کرد یا ارگان دیگری را جایگزین نمود.

آ یا در زمان مدرسه که از گچ استفاده کردیم و روی تخته چیزی نوشتیم، حق الناس و بیت المال بوده است؟

اموال ادارات و مدارس دولتی همه جزو بیت المال هستند و برای استفاده از اموال آن‌ها باید از مسئولین ذیربط اجازه داشت.

مدتی است که با بازاریابی شبکه آشنا شدم. خواستم بدانم آیا بازاریابی شبکه‌ای قانونی است؟ مجوز از وزارت صنعت معدن و تجارت دارد.

در مورد بازاریابی شبکه‌ای آنچه که از مقام معظم رهبری داریم، این است که بایستی به شورای محترم نگهبان ارجاع داده شود و ایشان نظر خودشان را از لحاظ فقهی اعلام نکرده اند. لذا می‌توان به مرجع اعلم بعد از مقام معظم رهبری رجوع کرد که البته در این موضوع بین مراجع دیگر نیز اختلاف نظر وجود دارد.

آیا کسی که کارمند دولت است و مطالباتی از دولت دارد که حق قانونی است لکن به علت مشکل کمبود اعتبار و یا موارد دیگر پرداخت نمی‌شود، می‌تواند برخی استفاده‌های شخصی از بیت‌المال را که در اختیار اوست از قبیل استفاده شخصی از تلفن یا خودرو را از نظر شرعی به حساب مطالبات خود بگذارد. ضمناً مطالباتی که حق قانونی اوست بسیار بالاتر از مبلغ هزینه استفاده شخصی از امکانات می‌باشد.

این مسئله مربوط به بحث مقاصه است و تقاص در رابطه با شخصیت حقیقی است؛ اما درباره شخصیت حقوقی مانند اداره‌ها و مجموعه‌های مختلف دولتی امکان تقاص نیست و نمی‌توان از اموال آن مجموعه مقاصه کرد. حتی در مورد تقاص از شخصیت حقیقی نیز بین علما اختلاف فتوا وجود دارد و برخی آن را منوط به اذن از مرجع می‌دانند.

معنی تقاص: تقاص در لغت به معنای در پی کسی یا چیزی رفتن و نزدیک شدن است و به مقابله به مثل و تلافی کردن نیز «قصاص»، «مُقاصّه» یا «تقاصّ» گفته می‌شود.

غصب به چه می‌گویند؟ آیا اگر کسی بتواند چندین خانه، مغازه و زمین خریداری و از اختیار دیگران خارج کند، غصب است؟

در تعریف غصب می‌توان گفت که غصب تصرف بر مال دیگری از راه نامشروع و بدون رضایت مالک است. اگر مال و دارایی به دست آمده از راه حلال خریداری شده و فرد مالیات و خمس و سایر حقوقی که به گردنش است را پرداخت کند، مصداق غصب نیست.

من مسئولم برای یک کانال مذهبی مطلب بگذارم. برای همین مطالب خوب مثلاً درباره سوره‌ها یا کلیپ‌های قشنگ خارجی ترجمه شده را که در کانال‌های دیگر می‌بینم، تغییر می‌دهم و با کمی ویرایش در کانال خود بازنشر می‌کنم. آیا این کار گناه است؟

اگر این کلیپ برای کشور‌های غیر مسلمان و غیر متعهد باشد، یعنی ما با آن‌ها وارد قرارداد نشده ایم، اشکالی ندارد، اما در غیر این صورت جایز نیست.

پاسخ سوالات شرعی درباره احکام «بیت المال» از نظر آیت الله خامنه‌ای

چندین سال است که مقداری از اموال مربوط به بیت‌المال نزد من است و اکنون می‌خواهم خود را برئ‏ الذمّه نمایم، وظیفه من چیست؟

اگر آنچه که از اموال بیت ‏المال نزد شماست، از اموال دولتی مختص به اداره خاصی از اداره‏ های دولتی باشد، باید در صورت امکان به همان اداره برگردانید و الّا باید به خزانه عمومی دولت تحویل بدهید.

بعد از آنکه تیم پزشکی مأمور معاینه، درصد از کار افتادگی مرا تعیین کرد مبلغی را به عنوان مساعدت از دولت دریافت کردم. ولی احتمال می‏ دهم که مستحق دریافت این مقدار نباشم و پزشکان به علت آشنایی و رابطه با من، مراعات مرا کرده باشند. تکلیف من در این حالت چیست؟

دریافت مبلغی به عنوان درصد از کارافتادگی که توسط تیم پزشکی مأمور معاینه، معیّن شده و به شما پرداخت می‏ شود، اشکال ندارد؛ مگر آنکه یقین داشته باشید که از نظر قانونی استحقاق دریافت آن را ندارید.

مبلغی معادل دو ماه حقوق ماهانه‌ام را بر اثر اشتباه از حسابدار دریافت کردم و مسئول مؤسسه را هم مطلع نمودم، ولی مبلغ اضافی را برنگرداندم و در حال حاضر حدود چهار سال از آن می‏ گذرد. چه کنم؟

اشتباه حسابدار مجوّز قانونی برای دریافت مبلغی بیشتر از مقدار مورد استحقاق نیست و واجب است مبلغ اضافی را به آن مؤسسه برگردانید، هرچند جزو بودجه سال قبل آن باشد.

با در نظر گرفتن این مطلب که کالا‌های دولتی با پولی که از بودجه دولت است خریداری می‏ شوند، آیا جایز است شرکت یا کارخانه یا اداره‏ ای که بودجه دولتی دارد لوازم و مواد اولیه و کالا‌های مورد نیاز خود را از شرکت یا کارخانه یا اداره‏ ای خریداری کند که بودجه او هم از اموال دولت است؟

اگر معامله بر طبق ضوابط شرعی و مقررات قانونی صورت بگیرد، اشکال ندارد.

پاسخ سوالات شرعی درباره احکام «بیت المال» از نظر آیت الله سیستانی

آیا استفاده از امکانات و اموال بیت المال مانند تلفن یا اتومبیل در جهت استفاده شخصی جایز است؟

استفاده از اموال دولتی فقط در چارچوب قانون جایز است؛ اگر قانون به او اجازه این کار را می‌دهد اشکال ندارد.

لطفا بفرمایید مصرف بیت المال در اموری که اولویت با کار‌های دیگر است، چه حکمی دارد؟

اگر منظور از بیت المال اموال دولت در کشور‌های اسلامی است، حضرت آیت الله سیستانی معتقدند طبق قانون کشور مادامی که مخالف با شرع نیست باید عمل شود.

پاسخ سوالات شرعی درباره احکام «بیت المال» از نظر آیت الله مکارم شیراز ی

استفاده از تلفن ادارات و نهاد‌ها با پرداخت هزینه آن و یا استفاده از وسایل نقلیّه در ساعات غیر ادارى جهت انجام کارهاى شخصى از قبیل عیادت مریض و تشییع جنازه و یا سخنرانى در مجالس وعظ و سوگوارى، توسّط آقایان روحانی چگونه است؟

جایز نیست، مگر به اجازه مسئولین ذى صلاح.

آیا جایز است در ساعات ادارى که مراجعه کننده نداشته و بیکار هستیم، از وقت خود جهت درس خواندن و کسب علم استفاده کنیم؟

هرگاه هیچ وظیفه اى در آن ساعت ندارید، درس خواندن و مانند آن مانعى ندارد.

لطفاً نظر مبارک خود را در موارد زیر بیان فرمایید:
الف) ادامه تحصیل مسئولین دولتى با استفاده از وقت و وسیله ایاب و ذهاب دولتى از شهرستانى به شهرستان دیگر.
ب) پذیرایى از میهمانان دولتى یا غیر دولتى که از طرف مسئول به قصد تفریح دعوت شده اند.
ج) استفاده نمودن از وسیله نقلیّه دولت به هنگام مرخّصى جهت مسافرت.
د) پرداخت هزینه آب و برق و تلفن منزل شخصى و استفاده از وسایل خانگى موجود در اداره جهت منزل و هزینه تعمیر پس از استفاده آن.
هـ) استفاده مسئول از کارمندان بیکار به اسم کار اداره در امور شخصى خویش.

وسایل و سایر امکانات دولتى را نمى توان در مصارف شخصى صرف کرد، مگر این که مسئولین مربوط طبق ضوابط و مقررات اجازه خاصى در مورد یا مواردى بدهند.

استفاده شخصى از امکانات مدرسه، صرفاً براى امور تحصیلى، با اجازه مدیر آموزشگاه چه حکمى دارد؟ در صورت ضامن بودن آیا با پرداخت خسارت به بیت المال، رفع ضمان مى شود؟

هرگاه مسئول مدرسه، طبق ضوابط اجازه دهد مانعى ندارد و همین اندازه که بگوید طبق ضوابط است، کافى است.

منبع: باشگاه خبرنگاران جوان

38