از حمله مغول تا نقش ایرانیان در حرم امام جواد (ع)

محمد بن علی بن موسی مشهور به جواد و محمد تقی، امام نهم شیعیان در سال ۲۲۰ قمری، پس از شهادت در کنار امام موسی (ع) در آرامگاهی نزدیک بغداد به خاک سپرده شد. نخستین بقعه روی این مزار در سال ۲۲۷ قمری در دوره مامون عباسی ساخته شد که نام آن را «کاظمیه» گذاشتند.

بازسازی این بنا به سال ۳۳۶ قمری و از دوره آل بویه آغاز شد، ساختمان را خراب کردند و بنایی بزرگتر ساختند. در سال ۳۶۵ قمری، به دوره دیلمیان همزمان با بازسازی حرم، اقامتگاه هایی برای رفاه زائران ساخته شد. سال ۳۶۹ قمری حرم را توسعه دادند، گرداگرد آن دیوار کشیدند و برای زائران، بیمارستان ساختند. کاظمین آن زمان شهر شده بود.

در سال ۴۴۱ قمری ساختمان حرم دچار آتش سوزی و تخریب گسترده شد، ماجرا به درگیری شیعیان و اهل تسنن در شهر بغداد مربوط می شد که دود آتش آن به چشم حرم کاظمین رفت. سال ۴۵۰ قمری، یعنی ۹ سال پس از آن واقعه حرم را بازسازی کردند و به این بهانه برای قبرها صندوق ساختند و دو گنبد قدیمی را به یک گنبد تبدیل کردند.

اما در دوره سلجوقی ها، عنصر کاشی به معماری حرم امام موسی کاظم و جواد (ع) اضافه شد؛ سال ۴۹۰ قمری در حین بازسازی، دو مناره و یک مسجد اضافه می شود. اما سال ۵۶۹ قمری رودخانه دجله طغیان میکند و حرم آسیب میبیند. خلیفه وقت عباسی در سال ۵۷۵ قمری بازسازی حرم آسیب دیده از سیل را آغاز کرد، همزمان حجره هایی را به صحن اضافه و خانه هایی را برای زائران و فقرا بنا کرد که به دارالضیافه مشهور شد. چند سال بعد آن حجره ها مدرسه علوم دینی شدند. در سال ۶۵۴ قمری بار دیگر آتش درگیریهای مذهبی به جان ساختمان حرم افتاد و برخی اموال آن غارت شد.

حمله هولاکوخان مغول به بغداد در سال ۶۵۶ قمری، حرم کاظمین را از گزند آتش و تخریب در امان نگذاشت. دو سال بعد عطاملک جوینی وزیر هلاکو، به هنگام حکومتش بر عراق، به جبران آن خسارت برخاست. یک سده بعد دجله دوباره طغیان کرد و حرم کاظمین آسیب دید. سلطان اویس جلایری که در دوره حکومتش برای آبادانی بغداد و شهر تبریز بسیار کوشید، مرمت ساختمان حرم را آغاز کرد، آن را با کاشی تزیین کرد، دو صندوق خاتم کاری روی قبرها نصب کرد، یک گنبد را به دو گنبد تبدیل کرد.

بیشترین بازسازی و نوسازی حرم کاظمین در دوره صفویه رخ داد. سال ۹۲۶ قمری در دوره شاه اسماعیل صفوی تمام حرم خراب و دوباره ساخته شد، رواق و صحن، مسجدی در شمال حرم، دو گنبد، دو مناره دیگر، دو صندوق نقره و کتیبه ای با شرح تمام اقدامات برای نصب روی دیوار حرم، اضافه شد. در ۱۰۳۲ قمری، شاه عباس اول ساخت ضریح فولادی حرم را آغاز کرد اما به دلیل اختلاف با دولت عثمانی نصب آن تا سال ۱۱۱۵ قمری طول کشید و در سال ۱۰۴۵ قمری در دوره شاه صفی پایه های چهار گلدسته محکم سازی شد. تزئیات حرم در دوران صفویه گسترده تر شد.

قاجار هم توجه خاصی به این حرم نشان داد؛ در دوره آقا محمدخان، دو گنبد از پایین تا بالا طلاکاری شد. ایوان رواق جنوبی هم طلاکاری شد، کف حرم را با سنگ مرمر فرش کردند و خانه هایی را در اطراف حرم خریدند و صحن را توسعه دادند. فتحعلی شاه هم دستور مرمت و تجدید آینه و کاشی کاری رواق ها و طلاکاری مناره ها را داد. عبدالحسین تهرانی معروف به شیخ العراقین، وکیل امیرکبیر هم بازسازی و مرمت حرم را از محل ثلث میراث امیرکبیر انجام داد. بعد از آن ناصرالدین شاه، ضریحی از نقره برای دو مزار ساخت و آن را جایگزین ضریح فولادی عصر صوفیه کرد. فرهاد میرزا، عموی ناصرالدین شاه هم سهمی در مرمت ها داشت.

ادامه نوسازی های حرم کاظمین به بعد از سقوط رژیم بعث صدام می رسد، طرح توسعه ای تصویب شد و ستاد بازسازی عتبات عالیات در ایران از سال ۱۴۲۵ قمری (یعنی حدود ۱۶ سال پیش) وارد این پروژه شد. در این مدت رواق ها را توسعه دادند. مهمانسرای کوچکی ساختند. کاشی ها را مرمت و تثبیت کردند. درهای قدیمی، خشت های گنبد و گلدسته ها که در زمان صدام آسیب دیده بود، مرمت شد. مسجد تاریخی صوفیه احیا و تزئیات دیگر اضافه شد. مرمت ایوان و گلدسته های کوچک، بازسازی مسجد و توسعه صحن و ترمیم گنبد صفوی از دیگر پروژه هایی است که در حال انجام است.

حرم کاظمین آرامگاه شخصیت هایی چون خواجه نصرالیدن طوسی (اندیشمند و معمار ایرانی)، شیخ مفید (فقیه و متکلم شیعی) و سید رضی (فقیه و شاعر) است.

ساختمان کنونی حرم در اصل باقی مانده دوره صفویه و اضافات بعد از آن است که نه تنها جلوه ای از هنر و معماری ایرانی ـ اسلامی را در عراق به رخ می کشد که گوشه ای از تاریخ روابط ایران و عراق را از چنین جایگاهی روایت می کند.

برگرفته از اطلاعات ستاد بازسازی عتبات عالیات و دیگر منابع اینترنتی

منبع: ایسنا

24