میراث ریاضی از خیام تا میرزاخانی/ آیا ایران دوباره شهرت علمیِ زمان خیام را می یابد؟

28 اردیبهشت روز بزرگداشت حکیمی است که گفته می شود در 427 هجری قمری در همین روز در نیشابور به دنیا آمد. او که نام کاملش «غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری» بود به رباعیاتش مشهور است اما در ریاضیات و نجوم نیز به علم روزگار خود و تا چند نسل بعد جزء سرآمدان تاریخ است.

خیام در زمان حیاتش، به ریاضیدانی و فیلسوفی شناخته می‌شد و گویی هم‌عصرانش از رباعیاتی که امروز مایه شهرت جهانی اوست، آگاه نبودند. رباعیات او و مجموعه تفکراتش او را تبدیل به یکی از خاص ترین متفکران تاریخ ایران کرده است.

داریوش شایگان، متفکر و فیلسوف ایرانی معاصر گفته است که «پیام خیام روشن است: این جهان نه آغازی دارد و نه پایانی. همه‌چیز گذراست. مرگ در هر لحظه و آن در کمین است و در سرشارترین آنات زندگی بی‌رحمانه از کمین‌گاه خود برون می‌ جهد.» شعرهای خیام را اگر بخوانیم، طنین این گذرندگی زندگی و یا نقدهایی به نظام هستی را در آن می یابیم و اگر کسی فقط غرق در رباعیاتش شود اگر سر از میخانه در آورد، پربیراه نرفته است!

از اینرو، برخی راحت طلبان سعی می کنند بزرگانی چون خیام را به شاعری شوریده و اهل حال فروبکاهند، اما خیام تنها در شعرهایش متجلی نیست. او ریاضیدان، منجم و فیلسوف نیز هست. نگاهی عمیق تر به شخصیت او، ما را به این نتیجه می رساند که با یک شاعرِ میگسارِ دور از زندگی اجتماعی مواجه نیستیم بلکه او سعی در درکِ علمی از هستی داشت.

او سرپرست رصدخانه اصفهان شد و در مدت اقامت 18 ساله در اصفهان، طرح اصلاح گاه شمار را تنظیم کرد و تدوینگر و بنیانگذار گاه شمار جلالی شد که یکی از دقیق ترین تقویم های تاریخ است. غوطه خورده در می خواری هایِ مدام آیا درنگی این چنین برای کار سترگ تدوین گاه شمار می کند؟!

خیام و ریاضیات

خیام زیرنظر ابوطاهر قاضی القضات سمرقند، کتابی درباره معادلات درجه سوم نوشت و از آنجا که با نظام الملک طوسی رابطه خوبی داشت، کتاب را به او هدیه کرد. تحقیقات و مطالعات خیام در جبر نیز تحسین برانگیز است، کشف دیرهنگام رساله جبر او همچنین توفیقات ریاضیدانان در این حوزه از ریاضیات موجب شگفتی اندیشمندان به سبب جنبه تاریخی آن شد. این رساله را برجسته‌ترین کتاب جبر سده میانه می‌دانند.

اثبات اصل پنجم اقلیدس که شالوده هندسه اقلیدسی است از دیگر دستاوردهای علمی عمر خیام به شمار می‌رود. کشف و اثبات بسط دو جمله ای n^(a+b)، همچنین ابداع روشی در به دست آوردن ضرایب منجر به نام‌گذاری مثلث حسابی، بهانه ای بود تا نام خیام در کنار نام دیگر  بزرگان علم چون نیوتن و پاسکال ثبت شود.

دکتر محسن هشترودی، استاد ریاضیات و شاعر و نویسنده (تولد 1286- وفات 1355) در مقاله ای با عنوان «خیام، ریاضی دان شاعر، یا شاعر ریاضی دان» به بررسی ویژگی های فکری این اندیشمند پرداخت و پربیراه نیست که خود هشترودی را بتوان شاگرد نسل های بعدی خیام دانست. او اگرچه شهرتی جهانی همچون خیام نداشت اما چون استادش به ریاضیات پرداخت و از شعر و هنر و حکمت دور نبود.

این سلسله ریاضی دانان مطرح تا به امروز هرچند گسسته، اما استمرار داشته است. 22 اردیبهشت سالروز تولد مریم میرزا خانی (تولد 1356- وفات 1396) است. او که فخر ایران زمین در روزگار امروز است، استاد دانشگاه استنفورد بود و در سال ۲۰۱۴ به دلیل نقش فعالش در زمینه «دینامیک و هندسه سطوح ریمانی و فضاهای پیمانه‌ای آن‌ها» به عنوان تنها زن و اولین ایرانی، برندهٔ مدال فیلدز در ریاضیات شد. فیلدز، جایزه‌ای است که هر چهار سال یک بار به ریاضی‌دانان جوان (کمتر از چهل سال) که کار ارزنده‌ای در ریاضی انجام داده باشند، داده می‌شود. این جایزه را «نوبل ریاضیات» می‌خوانند.

جای خوشوقتی است که 4 سال بعدترش این جایزه به یک ایرانی دیگر به نام کوچَر بیرکار (زاده شده با نام فریدون درخشانی، ۱۳۵۶ مریوان) ریاضی‌دان کرد ایرانی، پناهنده سیاسی و شهروند بریتانیا است، تعلق گرفت.

این خطِ ریاضی دانی که با امثال خیام و خوارزمی در این سرزمین به قله های جهانی رسید، پس از چند سده سکون و سکوتِ فکری، گویی با امثال میرزاخوانی و بیرکار بار دیگر دارد قد علم می کند تا در مقیاسی جهانی، ایرانیان در ریاضیات حرفی برای گفتن داشته باشند. اما ای کاش این رستاخیز فردیِ دوباره ایرانیان به داخل دانشگاه های کشورمان نیز رسوخ کند و امثال میرزاخانی و بیرکار که در دانشگاه های کشورهای دیگر می درخشند، بتوانند در کشورمان افتخارآفرینی کنند و زور و ارج ریاضیات و علم در مملکتمان از کنکور و تست بیشتر شود.

امین پاکزاد- کارشناسی ارشد فیزیک