به مناسبت سالروز رحلت شیخ عباس قمی: زندگینامه گردآورنده مفاتیح الجنان
شیخ عباس قمی معروف به محدث قمی از محدثان شیعی پرکار قرن چهاردهم هجری است.
ولادت و تحصيلات
شيخ عباس قمي معروف به محدث قمي از محدثان شيعي پركار قرن چهاردهم هجري است. وي در سال ۱۲۹۴ ه.ق (۱۲۵۴ ه.ش) در قم متولد شد. در سن بيست و دو سالگي به نجف رفت و شش سال آنجا ماند. پس از آن دوباره به ايران برگشت و تا آخر عمر، يعني تا شصت و پنج سالگي در قم درس خواند و درس داد. پدرش محمدرضا، كاسبي متدين و آگاه به احكام دين مبين اسلام بود چنانكه مردم براي آگاهي از فروع فقهي و وظايف مذهبي خويش به ايشان رجوع مي كردند.
شيخ عباس قمي پس از فراگيري بخشي از علوم ديني مقدمات و سطح در نزد علماي عصر خويش، در حوزه علميه قم سرانجام در سال ۱۳۱۶ ه.ق براي تكميل تحصيلات در سطوح عالي فقه و اصول به حوزه علميه نجف رهسپار شد و چون در علوم نقلي بويژه حديث استعداد درخشاني داشت از فقيه و محدث‌بزرگ آن عصر حسين بن محمدتقي طبرسي معروف به محدث نوري بيشتر كسب فيض كرد.
وي در سال ۱۳۱۸ ه.ق به سوي خانه خدا و زيارت مشاهد مشرفه بار سفر بست و سپس به سوي وطن خويش قم مراجعت كرد، اما پس از ديدار با والدين و خويشان دوباره رهسپار نجف اشرف و مجلس محدث نوري شد. محدث نوري در سال ۱۳۲۰ ه.ق درگذشت. محدث قمي نيز پس از درگذشت استادش، حدود ۲ سال در شهر نجف ماندگار شد و از خرمن معارف ديني خوشه‌ها چيد.
شيخ عباس قمي پس از فراگيري بخشي از علوم ديني مقدمات و سطح در نزد علماي عصر خويش، در حوزه علميه قم سرانجام در سال ۱۳۱۶ ه.ق براي تكميل تحصيلات در سطوح عالي فقه و اصول به حوزه علميه نجف رهسپار شد و چون در علوم نقلي بويژه حديث استعداد درخشاني داشت از فقيه و محدث‌بزرگ آن عصر حسين بن محمدتقي طبرسي معروف به محدث نوري بيشتر كسب فيض كرد.
وي در سال ۱۳۱۸ ه.ق به سوي خانه خدا و زيارت مشاهد مشرفه بار سفر بست و سپس به سوي وطن خويش قم مراجعت كرد، اما پس از ديدار با والدين و خويشان دوباره رهسپار نجف اشرف و مجلس محدث نوري شد. محدث نوري در سال ۱۳۲۰ ه.ق درگذشت. محدث قمي نيز پس از درگذشت استادش، حدود ۲ سال در شهر نجف ماندگار شد و از خرمن معارف ديني خوشه‌ها چيد.
تدريس در حوزه علميه قم
در سال ۱۳۴۰ ه.ق (۱۳۰۰ ه.ش) يعني يك سال پس از تصرف تهران توسط رضاخان پهلوي، مرحوم شيخ عباس قمي به دعوت آيه الله شيخ عبدالكريم حايري يزدي - كه به خواهش علماي عصر خويش براي تجديد مركزيت حوزه علميه قم، در اين شهر ماندگار شده بود - براي تدريس به حوزه علميه كهن قم فراخوانده شد و در همين ايام يعني سال ۱۳۴۴ ه.ق، مهمترين كتاب حديثي ايشان يعني سفينه البحار و مدينه الحكم و الاثار - كه فهرست موضوعي تفصيلي براي احاديث كتاب عظيم و بيش از صد جلدي بحار الانوار تاليف علامه مجلسي است - پس از سالها تلاش شبانه روزي مولف در دسترس علاقمندان قرار گرفت و به اين ترتيب مي توان گفت او به كتاب عظيم بحار الانوار حيات مجدد بخشيد و مبلغان را در دفاع از اسلام به سلاحي كاري مجهز نمود.
شيخ عباس قمي در اين كتاب علاوه بر فهرست احاديث و آيات قرآن، گاه به بيان مطالب مهم و تحقيقات ژرفي نيز اهتمام ورزيده و علاوه بر اين شرح حال مختصري از مشاهير و بزرگان علماي شيعه و سني و حتي برخي از شعرا و اديبان را نيز ضميمه كرده است. اما البته مزيت اساسي اين كتاب آن است كه مولف، همه آداب ظاهري و باطني نقل حديث را از قبيل پاكيزيگي ظاهر و باطن و خلوص نيت و پرهيز از اغراض مادي رعايت نموده است.
او زندگي‌اش را وقف اسلام كرد؛ تا آن جا كه روزانه افزون از 17 ساعت مطالعه مي‌كرد و مي‌نوشت وي حماسه‌اي در عرصه‌ي احياي انديشة شيعي آفريد. وي با رجوع به منابع و مأخذ معتبر اسلامي كه در صلاحيت و توانمندي علمي و عملي او بود، به تدوين تاريخ اسلام با نام «منتهي‌الآمال» همت گماشت كه يك دوره تاريخ تحليلي و مستند است. ديگر كتاب ارزنده وي «پيرامون نهضت امام حسين (ع) و وقايع كربلا» نام دارد.
مفاتيح الجنان
شيخ عباس قمي در دوراني كه معنويت و حقيقت دين مورد هجوم بود به تدوين، تنظيم و ارايه كتاب دعايي با نام «مفاتيح‌الجنان» شامل يكدوره اعمال واجب و مستحب در طول سال، همت گماشت. پس از رسالات سيد بن طاوس و .. علامه مجلسي، كاري بدين عظمت و كامل در عالم شيعه نبود. اين كتاب در تمام خانه‌ها و اماكن مقدسه به عنوان رساله‌اي در باب «سير و سلوك» علمي و عملي براي مشتاقان عرفان عملي در آمد كه هر روز بر اهميت و ضرورت آن افزوده مي‌شود.
شيخ عباس قمي 8 جلد كتاب با عنوان "مستدرك بحارالانوار " براي متخصصان حديث تدوين كرد كه در حوزه‌هاي علميه دستمايه‌اي براي عالمان ديني است. از ديگر آثار شيخ عباس قمي مي‌توان به تخليص "معراج‌السعاده " اثر ملا احمد نراقي، تدوين يكصد كلام از سخنان امام علي (ع)، نگارش "منازل الآخرت " به عنوان توشه‌ي راهيان ابديت و شناخت منازل موت، قبر، سئوال و جواب و عالم برزخ، اشاره كرد.
آنچه در اعمال شيخ مهم است اين است كه وي بدون آن كه وارد جدال مكتبي، درگيري و يا رويارويي با مهاجمان و معاندان ديني شود، با تبيين و تدوين معارف اسلامي، سدي، محكم در برابر سيل بنيان كن بي‌ديني در ذيل عناوين مختلف شد.
ويژگي هاي شيخ عباس قمی
شايد بتوان سه مشخصه براي شيخ عباس قمي بر شمرد:
1ـ عارف و اهل معرفت؛
2ـ زاهد و بدور از مقام، شهرت و ثروت؛
3ـ عالم و عامل، محقق و پژوهشگر و در نهايت مترجم و مؤلف .
مرحوم حاج شيخ عباس قمي پس از ورود به حوزه علميه نجف، در حلقه اساتيد و بزرگان آن دوره شركت جست. اما علاقه وي به علم حديث باعث شد كه به محدث عالي مقام و علامه بزرگوار محضر پر فيض آن عالم رباني را برگزيند. شيخ عباس قمي، معروف به محدث قمي، تحت تأثير ملكات فاضله و صفات برجسته و علم سرشار استادش حاجي نوري، و نيز شايستگي ذاتي و آمادگي بالاي خود، به مقامات چشمگيري از علم و عمل رسيد. شيخ به مدت چهار سال از محضر اين استاد عالي قدر بهره گرفت.
داستان عجيب شيخ عباس قمي و پدرش :
مرحوم شيخ عباس قمى نويسنده كتاب مفاتيح الجنان در خاطرات خود براي پسرش آورده است كه: وقتى كتاب منازل الاخرة را نوشته و به چاپ رساندم، در قم شخصى بود به نام «عبدالرزاق مسأله گو» كه هميشه قبل از ظهر در صحن مطهر حضرت معصومه احكام شرعي را براي مردم مى گفت. مرحوم پدرم «كربلائى محمد رضا» از علاقه مندان منبر شيخ عبدالرزاق بود به حدى كه هر روز در مجلس او حاضر مى شد و شيخ هم بعد از مسأله گفتن، كتاب منازل الاخرٍة مرا مى گشود و از آن براى شنوندگان و حاضران از روايات و احاديث آن مى خواند. روزى پدرم به خانه آمد و مرا صدا زد و گفت شيخ عباس! كاش مثل عبدالرزاقِ مسئله گو مى شدى و مى توانستى منبر بروى و از اين كتاب كه او براى ما مى خواند، تو هم مى خواندى.
چند بار خواستم بگويم پدرجان! اين كتاب از آثار و تأليفات من است اما هر بار خوددارى كردم و چيزى نگفتم و فقط عرض كردم دعا بفرمائيد خداوند توفيقى مرحمت نمايد.
آثار شيخ عباس قمي :
از محدث قمي كتابهاي بسياري - كه در مجموع به ۶۳ جلد مي‌رسد - در رشته‌هاي رجال، اخلاق، فقه، كلام، لغت، ادعيه و تاريخ و به ويژه حديث باقي مانده است كه برخي از آنها عبارتند از:
1.منتهي الآمال، درباره تاريخ چهارده معصوم نگاشته شده است.
2.نفس المهموم، درباره وقايع كربلا
3.الانوار البهيه، درباره تاريخ چهارده معصوم نگاشته شده است.
4.تتمهة المنتهي، در تاريخ خلفاي راشدين، اموي و برخي از خلفاي عباس
5.تحفةالاحباب، در علم رجال.
6.شرح الوجيزه، درعلم حديث.
7.الكني و الاقاب، كه زندگينامه بسياري از علماي شيعه و سني و برخي شاعران، اديبان، عارفان و اميران است.
8.مفاتيح الجنان، مجموعه‌اي از ادعيهٔ منتخب چهارده معصوم.(مشهورترين كتاب وي نيز مي‌باشد)
9.ترجمه مصباح المتهجد، مجموعه‌اي از ادعيهٔ منتخب چهارده معصوم.
10.سبيل الرشاد، در عقايد شيعه به ويژه مبدأ و معاد.
11.ذخيرة الابرار، كه تلخيص كتاب انيس التجار، تأليف مولي مهدي نراقي و در موضوع فقه است.
وفات شیخ عباس قمی
شيخ عباس قمي غروب روز 22 ذي الحجه سال 1359 ه. ق، حالش منقلب گرديد و پي در پي نام ائمه اطهار عليهالسلام را بر زبان جاري مي ساخت. آن شب به علت كسالت فراوان نمازهايش را نشسته خواند و نيمه شب دعوت حق را لبيك گفت و در سن شصت و پنج سالگي به لقاءاللّه پيوست.
مرحوم آيتاللّه سيدابوالحسن اصفهان ي بر جنازه مطهرش نماز خواند و بعد از تشييعي باشكوه، توسط بزرگان و مراجع و عموم مردم، در صحن مطهر حضرت اميرالمؤمنين عليهالسلام ، كنار مرقد استادش محدث نوري، به خاك سپرده شد.
منبع: بیتوته
1981
