رابطه دعا و کاهش فشارهای روانی

به گزارش خبرفوری به نقل از بنیتا، یكی از مسائلی كه تمامی انسانها با آن دست به گریبان اند و پیوسته با آن مواجه می باشند، مسئله رنج و سختی حاصل از مشكلات زندگی است كه به تصریح آیه شریفه «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فی كَبَدٍ» (1) خلقت انسان با آن عجین شده است و هیچ روزی بر آدمی نمی گذرد، مگر آنكه قبل و یا بعد از آن با ابتلائات و امتحاناتی رو به رو گردیده است؛ چرا كه اساساً بنای این نشئه بر رنج و مشقت است و آدمی در این دنیا بدون بلا نمی تواند باشد و به فرموده امیر المؤمنین علیه السلام: «[الدُّنْیا] دَارٌ بِالْبَلَاءِ مَحْفُوفَةٌ؛ (2) دنیا سرایی است كه با بلا و سختی پیچیده شده است.» و كسی را یارای گریز از آن نیست. بنابراین، گرفتاریها و مشكلات زندگی اموری هستند اجتناب ناپذیر كه باید با آن رو به رو شد؛ اما باید خردمندانه با آنها برخورد كرد. از این رو، پیشوایان دین كه برترین اسوه های زندگانی به شمار می روند، راهكارهایی را برای كنترل و مدیریت شرائط سخت و دشوار زندگی به ما آموخته اند.

مهم ترین راهبردی كه دین برای مقابله با سختیها و فشارهای زندگی معرفی كرده، «صبر» است كه در میان متون دینی (قرآن و روایات) از جایگاه والایی برخوردار می باشد؛ لكن برای دست یافتن به این راهبرد و عَمَلی كردن آن، نیازمند مهارتها و راهكارهایی هستیم كه اهل بیت علیهم السلام این روشها را نیز به ما آموخته اند و سیره آنان در بردارنده مهارتها و روشهای مقابله با فشارهای روانی است.
یكی از این راهكارها، كمك گرفتن و استعانت جستن از منابع عظیم تقویت روح و روان است؛ چرا كه یكی از اثراتی كه شرائط سخت و موقعیتهای ناخوشایند در انسان می گذارد، كاهش توان تحمل انسان است كه نتیجه آن عدم صبوری شخص در برابر سختیهاست. از این رو، چنین فردی نیازمند قدرتی است كه ناتوانی او را جبران كند و توان بردباری وی را تقویت نماید. از جمله این عوامل، صبر و نماز می باشد كه قرآن كریم نیز به صراحت از این دو به عنوان دو منبع مهم استعانت یاد كرده است: «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرینَ»؛ (3) «ای افرادی كه ایمان آورده اید! از صبر و نماز كمك بگیرید! [زیرا خداوند با صابران است.»
اما یكی دیگر از این عوامل تقویت توان روحی، «دعام می باشد.

تعریف دعا

دعا در لغت به معنای خواندن و صدا زدن می باشد. «دَعَوتُ فلاناً»، یعنی او را صدا زدم. و در اصطلاح، طلب كردن فرد پایین و پست از فرد بالا و برتر با حالت خضوع را گویند. (4) و در فرهنگ اصطلاحات (نفایس الفنون) نیز چنین تعریف شده است: «دعا، طلب حاجت است از حضرت باری تعالی به تضرع و اخلاص.» (5)
همان گونه كه بیان شد، دعا و نیایش یكی از بزرگ ترین عواملی است كه در شرائط سخت و دشوار زندگی، توان روحی انسان را افزایش می دهد و او را برای بردباری و مقابله با فشارهای روانی آماده می سازد؛ لكن برای رسیدن به این باور و درك میزان كاركرد این عواملِ توانمندی، لازم است كه ابتدا با جایگاه آن آشنا شویم. برای این منظور، این مقوله را از سه منظر قرآن، روایات و سیره پیشوایان معصوم علیهم السلام مورد بررسی قرار می دهیم.

دعا در قرآن

برخی از آیاتی كه مرتبط با موضوع مورد بحث می باشند، از این قرارند:
الف. «وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادی عَنِّی فَإِنِّی قَریبٌ أُجیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْیسْتَجیبُوا لی وَ لْیؤْمِنُوا بی لَعَلَّهُمْ یرْشُدُونَ»؛ (6) «هر گاه بندگانم از تو درباره من سؤال كردند، [بگو] من نزدیكم، دعای دعا كننده را به هنگامی كه مرا می خواند، پاسخ می گویم. پس باید دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان بیاورند تا هدایت یابند [و به مقصود برسند].»
در روایتی در ذیل این آیه شریفه آمده است: «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی... كَانَ إِذَا بَعَثَ نَبِیاً قَالَ لَهُ إِذَا أَحْزَنَكَ أَمْرٌ تَكْرَهُهُ فَادْعُنِی أَسْتَجِبْ لَكَ وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَعْطَی أُمَّتِی ذَلِكَ حَیثُ یقُولُ أُدْعُونِی أَسْتَجِبْ لَكُمْ؛ (7) خدای تبارك و تعالی... هر گاه پیامبری را می فرستاد، به او می فرمود: هر گاه امر ناخوشایندی تو را اندوهگین ساخت، مرا بخوان! پا سخت را می دهم. و خداوند متعال این موهبت را به امت من نیز داد كه فرمود: بخوانید مرا تا شما را اجابت كنم.»
بنا بر آنچه در این كلام نورانی به خوبی بیان شده است، زمان پیشامد امور ناخوشایند، از جمله مواقعی است كه دعا در آن نقشی اساسی دارد؛ زیرا این دعاست كه می تواند در آن شرائط ناگوار به انسان آرامش دهد و به او نیروی مقاومت و صبر در برابر ناملایمات ببخشد.
و از كلام حضرت استفاده می شود كه فضیلت دعا در گذشته مخصوص پیامبران بوده است؛ اما خداوند متعال از روی فضل و كرم خود آن را به امت پیامبر خاتم صلی الله علیه وآله نیز عنایت فرموده؛ چنان كه در روایت دیگری از رسول اكرم صلی الله علیه وآله به این نكته اشاره شده است كه فرمود: «از آنچه خداوند به امّت من عنایت فرمود و آنها را بدان سبب بر امّتهای دیگر برتری داد، این است كه به آنها سه خصلت بخشید كه فقط به پیامبران عطا فرموده بود:
1. خداوند هر گاه پیامبری را بر می انگیخت، می فرمود: «در دینت بكوش و حَرَجی بر تو نیست.» و این را به امّت من داده است كه می فرماید: «در دین بر شما حرجی نگذاشت.»
2. هر زمان پیامبری را بر می انگیخت، می فرمود: «هر گاه چیزی كه آن را نمی پسندی تو را غمگین كرد، مرا بخوان تا برای تو اجابت كنم.» و این را به امّت من داده كه می فرماید: «مرا بخوانید تا برای شما اجابت كنم.»
3. و هر گاه پیامبری را بر می انگیخت، او را گواه قوم خود قرار می داد و خداوند امّت مرا گواهان مردم قرار داد كه می فرماید: «تا پیامبر گواه شما باشد و شما گواهان مردم.» (8)
اما برخی از نكات دیگری كه در آیه شریفه فوق وجود دارد، از این قرار است:
اول: خداوند متعال در پاسخ نفرمود: بگو من نزدیكم (به مناسبت اینكه اول آیه خطاب به پیامبرصلی الله علیه وآله است) ، بلكه جهت تسریع در پاسخ بندگان كلمه بگو را حذف كرده، مستقیماً فرمود: «من نزدیكم.»
دوم: پروردگار سبحان خودش مستقیماً پاسخ داد و این نشانه منزلت و شرف دعا نزد ذات اقدس اوست.
سوم: بنا بر ظاهر، كلام وحی می بایست چنین باشد كه دعا كنید تا اجابت نمایم؛ در حالی كه خداوند متعال اجابت را بر دعا كردن مقدم داشته است: «أُجیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ»؛ «اجابت می كنم دعای دعا كننده را.» و این اشاره به حتمی بودن اجابت است.
چهارم: پروردگار متعال در این آیه با جمله «فَلْیسْتَجیبُوا لی»؛ «پس باید مرا اجابت كنند.» به دعا كردن بندگان امر كرده است.
پنجم: با ذكر جمله «لَعَلَّهُمْ یرْشُدُونَ»؛ «باشد كه آنان هدایت یابند.» گویا به بندگان خود چنین بشارت می دهد كه دعایتان اجابت شد؛ چون «رشاد» به راه هدایتی گویند كه به مطلوب و مقصود می رسد.
ب. آیه دیگری كه می توان از آن در موضوع مورد بحث استفاده كرد، آیه ذیل می باشد:
«ما یفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلا مُمْسِكَ لَها»؛ (9) «رحمتی را كه خدا بر مردم بگشاید، كسی نتواند كه بازش دارد.»
بنابر روایتی كه از امام صادق علیه السلام نقل شده است، مراد از رحمت در این آیه «دعا» می باشد. (10) به خوبی معلوم است كه وجه ارتباط دعا و رحمت چیست؛ زیرا در آن زمان كه انسان در كوران فشار و تنگنای مشكلات قرار می گیرد و هیچ یك از اسباب دنیا نمی تواند او را از آن شرائط سخت نجات دهد، تنها این دعا و ارتباط با خداست كه همچون نسیمی روح نواز غبار اندوه را از چهره جان او می زداید و به او آرامش خاطر می بخشد.
ج. همچنین اگر در برخی از دعاهایی كه قرآن كریم از لسان انبیا نقل كرده است، دقت كنیم، متوجه می شویم كه اصل استعانت از دعا در میان آنان نیز جاری بوده است و هر گاه كه رسولان الهی دچار ضعف و كاهش توان روحی می شدند، به وسیله دعا و اتصال به ملكوت در صدد جبران توان روحی خود بوده اند. خواه این ضعف و شكست ناشی از ناراحتیهایی بوده كه از اهل دنیا به آنها رسیده بود، همانند دعای حضرت ایوب، نوح و موسی علیهم السلام و خواه به خاطر اندوههای معنوی بوده كه بر اثر ترك اولی ایجاد شده بود، مانند دعای حضرت آدم و یونس علیهما السلام. نمونه هایی از این دعاها عبارت است از:

- دعای حضرت ایوب علیه السلام: «وَ أَیوبَ إِذْ نادی رَبَّهُ أَنِّی مَسَّنِی الضُّرُّ وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمینَ فَاسْتَجَبْنا لَهُ فَكَشَفْنا ما بِهِ مِنْ ضُرٍّ وَ آتَیناهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا وَ ذِكْری لِلْعابِدینَ»؛ (11)
«و ایوب را [به یاد آور] آن زمان كه پروردگارش را خواند [و عرضه داشت] : بد حالی و مشكلات به من روی آورده و تو مهربان ترین مهربانانی! ما دعای او را مستجاب كردیم و ناراحتیهایی را كه داشت، برطرف ساختیم و خاندانش را به او باز گرداندیم و همانندشان را بر آنها افزودیم تا رحمتی از سوی ما و تذكّری برای عبادت كنندگان باشد.»

- دعای حضرت نوح علیه السلام: «وَ نُوحاً إِذْ نادی مِنْ قَبْلُ فَاسْتَجَبْنا لَهُ فَنَجَّیناهُ وَ أَهْلَهُ مِنَ الْكَرْبِ الْعَظیمِ»؛ (12)
«و نوح را [به یاد آور] هنگامی كه پیش از آن [زمان پروردگار خود را] خواند! ما دعای او را مستجاب كردیم و او و خاندانش را از اندوه بزرگ نجات دادیم.»

- دعای حضرت موسی علیه السلام: «رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَی مِنْ خَیرٍ فَقیرٌ»؛ (13) «پروردگارا! هر خیر و نیكی كه بر من فرستی، به آن نیازمندم.»

- دعای حضرت آدم و حوا علیهم السلام پس از تخلف از فرمان الهی: «قالا رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرینَ»؛ (14) «گفتند: پروردگارا! ما به خویشتن ستم كردیم و اگر ما را نبخشی و بر ما رحم نكنی، از زیانكاران خواهیم بود.»

- دعای حضرت یونس علیه السلام: «فَنادی فِی الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّی كُنْتُ مِنَ الظَّالِمینَ * فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّیناهُ مِنَ الْغَمِّ وَ كَذلِكَ نُنْجِی الْمُؤْمِنینَ»؛ (15) «پس در آن ظلمتها [ی متراكم] صدا زد: [خداوندا!] جز تو معبودی نیست. منزّهی تو! من از ستمكاران بودم. پس ما دعای او را به اجابت رساندیم و از آن اندوه نجاتش بخشیدیم و این گونه مؤمنان را نجات می دهیم.»
نكته قابل توجهی كه در آیه آخر وجود دارد، این است كه خداوند متعال با عبارت «وَ كَذلِكَ نُنْجِی الْمُؤْمِنینَ» در واقع، یك اصل كاربردی را كه برای تمامی مؤمنین قابل اجرا می باشد، مطرح كرده است و آن اینكه هر آن كس كه دچار غم و اندوه گردد، اگر خدا را به یاد آورد و او را بخواند، خداوند او را از آن غم نجات می بخشد.
بنابراین، با مطالعه این آیات به خوبی در می یابیم كه انبیا و رسولان الهی نیز هنگامی كه در شرائط سخت و ناگوار قرا می گرفتند، از دعا و مناجات با خدا برای جبران ضعف توان خود كمك می گرفتند و اساساً از این طریق، یعنی ارتباط با منبع عظیم وحی بوده است كه می توانستند وظیفه سنگین رسالت را به انجام رسانند.

دعا در روایات

همان طور كه بیان گردید، یكی از مهم ترین تأثیرات دعا كه در هنگام بروز حوادث ناگوار برای شخص دعا كننده حاصل می گردد، افزایش توان روحی و جبران ضعف روانی است و این واقعیتی است كه در كلمات معصومین علیهم السلام نیز بدان اشاره شده و روایات بسیاری بر آن دلالت می كند كه به عنوان نمونه، به برخی از آنها اشاره می كنیم:
الف. یكی از تعبیراتی كه در روایات مربوط به دعا به كار رفته است و بر این مهم دلالت می كند، تعبیر «سلاح» می باشد:
1. رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: «أَ لَا أَدُلُّكُمْ عَلَی سِلَاحٍ ینْجیكُمْ مِنْ أَعْدائِكُمْ وَ یدِرُّ أَرْزَاقَكُمْ قَالُوا بَلَی یا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ تَدْعُونَ رَبَّكُمْ بِاللَّیلِ وَ النَّهَارِ فَإِنَّ سِلَاحَ الْمُؤْمِنِ الدُّعَاءُ؛ (16)
آیا سلاحی را به شما نشان دهم كه از دشمنان نجاتتان می دهد و روزیتان را زیاد می كند؟ عرض كردند: آری، ای رسول خدا! فرمود: شب و روز پروردگارتان را بخوانید؛ زیرا كه سلاح مؤمن دعاست.»
2. امام صادق علیه السلام فرمود: «إِنَّ الدُّعَاءَ أَنْفَذُ مِنْ سِلَاحِ الْحَدِیدِ؛ (17) همانا دعا از سلاحِ تیز كارگرتر است.»
3. و امام علی علیه السلام فرمود: «الدُّعَاءُ تُرْسُ الْمُؤْمِنِ؛ (18) دعا سپر مؤمن است.»
به خوبی معلوم است كه كاربرد سلاح، مقابله با خطرات و دفاع در برابر حملات می باشد و كسی كه در موقعیت خطرناكی قرار گرفته است، با داشتن اسلحه احساس ایمنی بیشتری می كند و نسبت به حفظ جان و مال و عرض خود اطمینان خاطر فزون تری خواهد داشت. همین طور كسی كه به خاطر پیامدهای ناگوار زندگی در یك شرائط سخت و دشوار روحی قرار گرفته است، با داشتن اسلحه دعا و كمك گرفتن از امدادهای غیبی، اعتماد به نفس پیدا می كند و در جهت مدیریت و كنترل موقعیت پیش آمده، ثبات و ایستادگی بیشتری از خود نشان می دهد و در واقع، دعا ابزاری است كه او را از شكست و ناكامی در مقابل مشكلات حفظ می كند.

ب. موضوع دیگری كه در روایات مربوط به دعا بر آن تأكید شده است، مسئله «ایمنی از بلایا» می باشد:
1. حضرت علی علیه السلام فرمود: «اِنَّ لِلَّهِ سُبْحَانَهُ سَطَواتٍ وَ نَقَمَاتٍ فَاِذَا نَزَلَتْ بِكُمْ فَادْفَعُوهَا بِالدُّعَاءِ فَاِنَّهُ لَا یدْفَعُ الْبَلَاءَ اِلَّا الدُّعَاءُ؛ (19) همانا خدای سبحان را خشمها و كیفرهایی است. پس هر گاه بر شما فرود آمدند، آنها را با دعا دور سازید؛ زیرا كه بلا را چیزی جز دعا دور نمی كند.»
2. پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله فرمود: «إِدْفَعُوا أَبْوَابَ الْبَلَاءِ بِالدُّعَاءِ؛ (20) درهای بلا را با دعا ببندید!»
3. همچنین آن حضرت فرمود: «لَا یرُدُّ الْقَضَاءَ إِلَّا الدُّعَاءُ؛ (21) قضاء (خواسته حتمی خدا) را چیزی جز دعا بر نمی گرداند.»
به خوبی آشكار است كه آدمی در این دنیا پیوسته با انواع بلاها و مصیبتها مواجه می باشد؛ چه بلاهای مادی و طبیعی و چه بلاهای معنوی كه معاصی و گناهان باشد. از سوی دیگر، انسان نیز موجودی است ضعیف و ناتوان كه قدرت تحمل و كنترل انبوه غم و فشارهای سخت را ندارد؛ لذا نیازمند قدرتی است كه او را در این موقعیتهای ناگوار یاری رساند و این قدرت و نیروی معنوی چیزی جز دعا نیست كه حتی توان دفع كردن سخت ترین و حتمی ترین بلاها را نیز دارد و این تعبیرات به كار رفته در لسان روایات در حقیقت اشاره ای است به نقش مؤثر و كاربردی دعا در زندگی انسان.

دعا در سیره پیشوایان علیهم السلام

مسئله دعا و نیایش یكی از مهم ترین مسائلی است كه در مكتب تشیع جایگاه خاصی داشته است و اهل بیت عصمت و طهارت نیز پیوسته آن را در سیره عَمَلی خود تبلیغ و ترویج نموده اند. گواه و شاهد بر این امر، ادعیه بسیاری است كه از جانب ائمه معصومین علیهم السلام وارد شده است؛ دعاهایی چون: دعای كمیل، مناجات شعبانیه، دعا عرفه، ابو حمزه ثمالی، صحیفه سجادیه و دیگر ادعیه مأثوره.
الف. یكی از مواقعی كه اهل بیت علیهم السلام به دعا و استمداد از قدرت لا یزال الهی روی می آوردند، هنگام خطرات و پیشامدهای ناگوار و سخت بوده است كه «میدانهای نبرد و مبارزه» از جمله این مواقع است:
1. در ماجرای جنگ بدر - كه نخستین و سخت ترین جنگ بزرگ مسلمانان با مشركان بود - ابن عباس چنین نقل می كند: شبی كه در روز آن جنگ بدر رخ داد، پیامبرصلی الله علیه وآله به همراه مسلمین به مناجات و راز و نیاز به درگاه الهی پرداختند. (22) رسول خداصلی الله علیه وآله رو به قبله ایستاده و دستهایش را به سوی آسمان بلند كرده بود و همچنان به نیایش و استغاثه ادامه می داد تا آنجا كه عبا از دوشش به زمین افتاد. ایشان در دعایش عرض می كرد: «خدایا! وعده ای را كه به من داده ای، تحقق بخش! پروردگارا! اگر این گروه مؤمنان نابود شوند، پرستش تو از زمین برچیده خواهد شد.» (23)
2. درباره جنگ احد نیز از امام صادق علیه السلام روایت شده است كه فرمودند: زمانی كه مردم در روز جنگ احد پیامبرصلی الله علیه وآله را رها كردند و از اطراف ایشان متفرق شدند، رسول خداصلی الله علیه وآله دست به دعا برداشته، عرض كردند: «اَللَّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ وَ إِلَیكَ الْمُشْتَكَی وَ أَنْتَ الْمُسْتَعَانُ...؛ (24) بارخدایا! سپاس مخصوص توست. به سوی تو شكوه می آورم و از تو یاری می جویم.»
3. همچنین امام علی علیه السلام در مواقع حساسِ میدانهای جنگ، به وسیله دعا كردن از خداوند استمداد می جستند؛ از جمله در «یوم الهریر» كه سخت ترین روز نبرد صفین بود و جنگ بر دوستان امیر المؤمنین علیه السلام شدّت گرفته بود، دعای «كَرْب» را قرائت كردند و آن دعایی است كه اگر شخص گرفتار و غمگین بخواند، خداوند او را از آن غم نجات می بخشد: «دَعَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یوْمَ الْهَرِیرِ حِینَ اشْتَدَّ عَلَی أَوْلِیائِهِ الْأَمْرُ دُعَاءَ الْكَرْبِ مَنْ دَعَا بِهِ وَ هُوَ فِی أَمْرٍ قَدْ كَرَبَهُ وَ غَمَّهُ نَجَّاهُ اللَّهُ مِنْهُ.» (25)
4. نمونه بارز دیگر این أمر، حضرت سید الشهداءعلیه السلام می باشد؛ همان وجود نازنینی كه وقتی در كربلا و در سخت ترین شرائط قرار گرفت، تنها پروردگار خود را خواند و از او یاری خواست.
- از جمله وقتی در عصر تاسوعا، سپاهیان «عُمر سعد» قصد آغاز حمله را داشتند، امام علیه السلام خطاب به برادر خود، حضرت ابو الفضل علیه السلام فرمود: «إِرْجِعْ إِلَیهِمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تُؤَخِّرَهُمْ إِلَی غَدٍ وَ تَدْفَعَهُمْ عَنَّا الْعَشِیةَ نُصَلِّی لِرَبِّنَا اللَّیلَةَ وَ نَدْعُوهُ وَ نَسْتَغْفِرُهُ فَهُوَ یعْلَمُ أَنِّی أُحِبُّ الصَّلَاةَ لَهُ وَ تِلَاوَةَ كِتَابِهِ وَ كَثْرَةَ الدُّعَاءِ وَ الاِْسْتِغْفَارِ؛ (26) به سوی آنان باز گرد و اگر توانستی، امشب را مهلت بگیر و جنگ را به فردا موكول كن تا ما امشب را به نماز، مناجات و استغفار با پروردگارمان بپردازیم؛ زیرا خدا می داند كه من به نماز برای او و تلاوت قرآن و كثرت دعا و استغفار علاقه دارم.»
- در صبح روز عاشورا آن هنگام كه «عمر سعد» مشغول آرایش صفوف لشكر خویش بود، چون چشمان امام علیه السلام به انبوه لشكر دشمن افتاد و سیل عظیم صفوف دشمن را در مقابل خویش دیدند كه كمر به قتل وی بسته اند، دستها را به سوی آسمان بلند كرده، این دعا را خواندند:
«اللَّهُمَّ أَنْتَ ثِقَتِی فِی كُلِّ كَرْبٍ وَ رَجَائِی فِی كُلِّ أَمْرٍ نَزَلَ بِی؛ (27) بار خدایا! تو در هر غم و اندوهی، تكیه گاه و در هر پیشامد ناگواری، مایه امید من هستی.»
- و بنا بر نقل شیخ طوسی در «مصباح المتهجد» و سید بن طاوس در «اقبال»، امام علیه السلام در آخرین دقایق حیات خود چشمان مبارك را باز كرده و به سوی آسمان متوجه گردیده، برای آخرین بار با پروردگار خویش چنین مناجات نمودند: «اللَّهُمَّ مُتَعَالِی الْمَكَانِ عَظِیمَ الْجَبَرُوتِ شَدِیدَ الْمِحَالِ غَنِی عَنِ الْخَلَائِقِ عَرِیضَ الْكِبْرِیاءِ...؛ (28) ای خدایی كه مقامت بس بلند، غضبت شدید و نیرویت بالاتر از هر نیرو است! از مخلوقات خویش بی نیاز هستی و در كبریا و عظمت خویش فراگیر.»
ب. همچنین از دیگر مواردی كه ائمه علیهم السلام متوجه بارگاه قدس ربوبی شده، به مناجات با خدا می پرداختند، لحظاتی بود كه از سوی دشمنان «تهدید به مرگ می شدند» و جان گرامیشان در معرض خطر قرار می گرفت:
1. از جمله این ادعیه، دعای امام صادق علیه السلام است. آن هنگام كه منصور (خلیفه عباسی) حضرت را فرا خوانده بود و قصد كشتن ایشان را داشت: «فَلَمَّا أَدْخَلْتُهُ إِلَیهِ رَأَیتُهُ وَ هُوَ جَالِسٌ عَلَی سَرِیرِهِ وَ فِی یدِهِ عَمُودُ حَدِیدٍ یرِیدُ أَنْ یقْتُلَهُ بِهِ وَ نَظَرْتُ إِلَی جَعْفَرٍعلیه السلام وَ هُوَ یحَرِّكُ شَفَتَیهِ فَلَمْ أَشُكَّ أَنَّهُ قَاتِلُهُ وَ لَمْ أَفْهَمِ الْكَلَامَ الَّذِی كَانَ جَعْفَرٌعلیه السلام یحَرِّكُ بِهِ شَفَتَیهِ بِهِ...؛ (29) [راوی می گوید:] زمانی كه امام علیه السلام را نزد منصور بردم، او را دیدم كه بر روی تختش نشسته و در دستش عمود آهنینی است كه می خواهد با آن امام را به قتل برساند. در این بین، به جعفر [بن محمد] علیهما السلام نگاه كردم و دیدم كه دو لبانش حركت می كند؛ پس شك نكردم كه منصور او را می كشد، اما كلام جعفرعلیه السلام را نفهمیدم....»
2. همچنین در مرتبه دیگری كه امام صادق علیه السلام به دربار منصور احضار شده بودند، ولی با سلامت از نزد او بیرون آمدند، در پاسخ كسی كه از علت این امر شگفت سؤال كرده بود، فرمودند: «دعای جدم امام حسین علیه السلام را خواندم.» ربیع كه راوی این جریان است، می گوید: «به خدا سوگند! هیچ گاه در گرفتاریها این دعا را نخواندم، مگر آنكه مشكلم بر طرف شد.» (30)

3. و از این قسم است دعای امام كاظم علیه السلام آن هنگام كه آن حضرت را در گودال حیوانات درنده انداختند: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ أَنْجَزَ وَعْدَهُ وَ نَصَرَ عَبْدَهُ وَ أَعَزَّ جُنْدَهُ وَ هَزَمَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ...؛ (31) به نام خداوند بخشاینده مهربان. خدایی جز او نیست، تنهای تنهاست، وعده اش را تحقق بخشید و بنده اش را یاری كرد، به لشكریانش عزت عطا فرمود، تمام گروهها [ی كفر و شرك] را به تنهایی شكست داد و سپاس مخصوص پروردگار جهانیان است.»
در خاتمه، این نكته را یادآور می شویم كه اگر چه دعا در پیشامدهای ناگوار و مواقع نیاز مؤثر بوده و بدان سفارش شده است، لكن این گونه نیست كه تنها محدود به چنین موقعیتهای خاص باشد؛ چرا كه مسئله دعا و مناجات با پروردگار از امور فطری بشر است كه در همه انسانها - از هر دین و آیینی كه باشند - به نحوی بروز و ظهور دارد. از این رو، باید بكوشیم كه این حالت فطری را كه ممكن است در اعماق ضمیر انسان مدفون گشته و تنها در حالات اضطرار و نیاز رخ بنماید، به صورت عنصری فعال در صحنه زندگی خود آشكار سازیم و آن را یكی از ضروریات زندگی معنوی خود به شمار آوریم؛ چنان كه در فرهنگ قرآنی ما نیز «دعا» از امور ضروری در حیات ایمانی معرفی شده است كه دوری از آن پیامدِ تنزل شخصیت و مهجوریت انسان از رحمت الهی را خواهد داشت: «وَ قَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِی اَسْتَجِبْ لَكُمْ اِنَّ الَّذِینَ یسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرینَ»؛ (32) «پروردگار شما گفته است: مرا بخوانید تا [دعای] شما را بپذیرم! كسانی كه از عبادت من تكبر می ورزند، به زودی با ذلت وارد دوزخ می شوند.»

16