رصد جهت گیری تغذیه ای جامعه؛ چالش ها و رهیافت ها
مطالعات بنیادین درباره فرهنگ تغذیه و آگاهی از الگوهای تغذیه‌ای مبتنی بر سلامتی در جامعه ما، همپای سایر تحولات پیش نمی‌رود و این مساله ممکن است در دهه‌های آینده به بحران‌هایی در زمینه اپیدمی‌های چالش برانگیز منجر شود که اپیدمی پوکی استخوان که کشورهای توسعه یافته به شدت درحال برنامه ریزی برای مهار آن هستند، یکی از همین موارد است.
یکی از مهمترین مطالعاتی که درباره الگوهای تغذیه مردم ایران و اثراتی که بر سلامتی آنها بخصوص از طریق دریافت یا عدم دریافت ریزمغذی‌ها انجام شده، مربوط به مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی است.
در بخشی از این سند که دوره مطالعاتی آن مربوط به دهه منتهی به سال 1382 است می خوانیم: «بسیاری از خانوارها و گروه‌های اجتماعی در عین این که دسترسی اقتصادی و فیزیکی کافی به مواد غذایی دارند، دارای رفتارها و انتخاب‌های غذایی نامناسبی هستند. در تحلیل ریشه‌های اینگونه رفتارهای غـذایی در جامعه، با توجه به نتایج مطالعات پیشـین در خـارج و داخـل کشـور، عـلاوه بـر قیمـت غـذا و درآمد خانوار، توجه بـه عوامـل دیگـر، بـویـژه سـطح سـواد و آگاهی سرپرسـت خـانوار و همسـر وی، وضعیت شغلی سرپرست و به طور کلی جایگاه اجتماعی – فرهنگی خانوار ضرورت می یابد.»
البته در این مطالعه، فصل مبسوطی نیز در باره شرکت‌ها و برند‌های مواد غذایی و مسئولیت آنها در رساندن ریزمغذی‌ها و درشت مغذی‌ها به سلول‌های بدن افراد جامعه سخن گفته شده و خطوط کلی این بحث را نیز مشخص کرده و درباره لزوم تعامل دولت با بخش خصوصی در این زمینه پیشنهاداتی شده است.»
علاوه بر این در بررسی‌های انجام شده پراکنده درباره عادات و فرهنگ غذایی جامعه از حرکت مردم از مواد غذایی گران قیمت به سمت سبد غذایی ارزان قیمت، برای نمونه از جایگزین کردن غلات به جای گوشت سخن به میان آمده است. این در حالی است که از زمان اتمام این مطالعه تا لحظه‌ای که این گزارش تنظیم می‌شود جامعه ما شاهد تحولات بسیار عمیقی از جمله تورم چند صد درصدی در زمینه مواد غذایی مفید و ارزشمند بوده است.
با این حال از آنجا که رویکرد اصلی این گزارش بررسی عمده ترین مسائل مربوط به آگاهی از پوکی استخوان و الگوهای تغذیه‌ای مرتبط با این بیماری است، بنابراین در این جا مساله را به حوزه خاص مورد نظر محدود می کنیم.
در مورد آگاهی از بیماری و یا به عبارتی اپیدمی پوکی استخوان البته، مسائلی چون تورم، گرانی مواد خوراکی و جایگزین شدن مواد سیرکننده شکم با مواد اشباع کننده سلول، دخیل هستند؛ اما خبر خوش این است که در این زمینه، هنوز امکان گنجانیدن ماده اصلی دریافت کلسیم و ویتامین دی نه تنها از سفره‌های مردم سلب نشده، بلکه محصولات مربوطه، به ارزانی و فراوانی در دسترس بوده و بررسی‌های پراکنده اخیر نشان می دهد که گنجانیدن میزان قابل ملاحظه ای از ماست برای تامین کلسیم بدن و محصولات غنی شده با کلسیم و ویتامین دی مانند ماست کلسیویتای کاله به سهولت می تواند در سفره مردم جای گیرد و بدون تحمیل کردن هزینه‌ای گزاف و انحراف سوگیری تغذیه ای مردم، این دو ماده حیاتی برای ساختار اسکلتی شهروندان را به کافی در اختیار آنها قرار دهد.
از این رو به نظر می‌رسد برای مقابله با بیماری پوکی استخوان و گسترش آگاهی در این زمینه، ایجاد کمپین‌های رسانه‌ای و توسعه آموزش‌های بنیادین از سنین کودکی و در میان جامعه، مدارس و خانواده می تواند حداقل جامعه ما را در دهه‌های آینده از یک اپیدمی فراگیر مرتبط با بیماری پوکی استخوان رهایی بخشد. فراوانی ماست و تولید محصولات غنی شده با کلسیم و ویتامین دی توسط شرکت‌هایی چون کاله (ماست کلسیویتا) این امکان را به تصمیم گیرندگان بهداشتی و سلامتی جامعه و سایر کنشگران سلامت اجتماعی می‌دهد تا با آگاه‌سازی مردم از حیاتی بودن دریافت این دو ماده غذایی آنها را به سمت یک رژیم غذایی سرشار از کلسیم و ویتامین دی سوق دهند. این مساله برای کودکان و نوجوانان بسیار حیاتی و برای کسانی که از سن 50 سالگی عبور کرده اند، ماهیت کنترلی دارد. به این ترتیب باید گفت که وجود ماست در سفره مردم برنامه‌ای است که باید نسبت به مستمر و همیشگی بودن آن بسیار تاکید شود.
البته ناگفته نماند که بر اساس اعلام پژوهشگاه علوم غدد و متابولیسم، مرکز تحقیقات استئوپروز در دوران کرونا، ویتامین دی نقش مهمی هم در تقویت سیستم ایمنی بدن، از جمله مقابله با کوید 19 دارد.
همانطور که گفته شد اهمیت پوکی استخوان و تاثیر آن بر سلامت جامعه از جمله نیروی کار و بازنشستگان به خوبی در جامعه ما درک نشده است و به همین خاطر اغلب تحقیقات انجام شده بسیار قدیمی هستند. اما خوشبختانه در برخی از موارد تحقیقات انجام شده تاریخ مصرف ندارند و بر مفاهیم استاتیک (پایدار) تاکید دارند.
برای مثال در تحقیقی که از سوی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان در تابستان 1384 منتشر شد، اثر میزان کلسیم دریافتی و آزمون سنجش تراکم استخوانی در 250 بیمار مراجعه کننده به مرکز آزمون سنجش تراکم استخوان شیراز در طول سال 1382 بررسی شد که نتایج آن به طور خلاصه این گونه است:
- با وجود این که بیش از 56 درصد افراد در دوره پس از یائسگی قرار داشتند، اما میزان کلسیم مصرفی آنها در بیش از 89 درصد کمتر از 1200 میلی گرم در روز بود.
- ارتباط معنی داری بین میزان کلسیم دریافتی و شغل زنان وجود داشت به طوری که در زنان خانه‌دار میزان کلسیم روزانه مصرفی کمتر بود. (به این معنی که زنان خانه‌دار الزاما باید میزان کلسیم دریافتی بیشتری از طریق مصرف ماست دریافت کنند.)
- ارتباط معنی داری بین مصرف کلسیم و آزمون سنجش تراکم استخوانی ناحیه هیپ و لومبوساکرال وجود داشت، بدین معنی که در افراد دارای رژیم نامناسب کلسیم میزان استئوپنی و پوکی استخوان بیشتر بود.
- مصرف کلسیم تاثیر قابل توجهی بر تراکم استخوانی افراد دارد و پیشنهاد می شود تا اطلاع رسانی و آموزش مناسب و وسیع در سطح جامعه در جهت بهبود رژیم مناسب مصرفی و ارتقای سطح سلامت افراد جامعه انجام گیرد.
این پیشنهاد پژوهشی درحالی مطرح شده است که بعد از گذشت دو دهه از آن، آمار و اطلاعات عرضه شده از سوی نهاد‌های رسمی پزشکی و تحقیقاتی نشان می‌دهد که در دو دهه اخیر میزان رشد پنهان اپیدمی پوکی استخوان در جامعه رو به رشد بوده و این به معنای عدم توجه جامعه نسبت به ایجاد آگاهی و اطلاع رسانی در زمینه اثرات ویرانگر و روش‌های ساده جلوگیری از پوکی استخوان بوده است.
همچنین یک مطالعه قدیمی دیگر در جغرافیای جنوب کشور به صراحت در زمینه اثرات دریافت کلسیم بر تقویت تراکم استخوانی حتی در افراد بالغ سخن می گوید.
در این مطالعه که در تابستان 1389 توسط دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی بوشهر با عنوان «ارتباط کلسیم رژیم غذایی با نشانگرها و تراکم استخوانی در جمعیت بالغین استان بوشهر» انجام شده تصریح می‌شود که «شواهد دلالت بر اثر محافظت کنندگی ریزمغذی و درشت مغذی‌ها در مقابل اختلالات استخوانی، پیرو افزایش سن دارد و ارتباط کلسیم غذایی با تراکم استخوانی بالغین در ناحیه مهره‌های کمری 1 تا 4، استخوان فمور گردن، مثلث ward و تروکانتر و قسمت انتهایی ساعد به وسیله دستگاه جذب اشعه x دوگانه محرز تشخیص داده شده است.
در پایان این مقاله پس از تحلیل‌های تخصصی و تکنیکال نتیجه گیری شده است که «مصرف کلسیم می تواند اثر محافظت کنندگی در برابر بروز پوکی استخوان در بالغین داشته باشد، بخصوص این نتیجه گیری به وسیله یافته‌های مطالعه مبتنی بر کاهش بازگردش استخوانی در افرادی که کلسیم بیشتری دریافت کرده بودند، تقویت می‌گردد.»
همه این مطالعات و پیشنهادات درحالی انجام شده و در نهایت به بایگانی‌ها فرستاده شده است که کشورهای توسعه یافته با تشخیص اهمیت این اپیدمی در ناتوان کردن نیروهای کار کشور و تحلیل توان جمعیتی نتایج این مطالعات را به اشکال مختلف به مرحله عملیاتی و اجرایی وارد کرده و تلاش می‌کنند با کنترل بیماری پوکی استخوان، از طریق آگاهی بخشی عمومی و سایر کنش‌های محتمل، سلامت و شادابی جمعیت جوان و مسن خود را به طور همزمان تضمین کنند. این برنامه‌ها البته در کنار برنامه‌هایی مانند تشویق به فرزندآوری و جذب نیروی کار نخبه از سوی کشورهای جهان سوم، منبع اصلی استحکام بنیاد سلامت جمعیت در کشورهای توسعه یافته است.
منابع:
امنیت غذا و تغذیه در ایران، مرکز پژوهش‌های مجلس منتشر شده در پایگاه اطلاعات علمی مرکز جهاد دانشگاهی
میزان کلسیم دریافتی و آزمون سنجش تراکم استخوانی در بیماران مراجعه کننده به مرکز آزمون سنجش تراکم استخوان شیراز (1382)
ارتباط کلسیم رژیم غذایی با نشانگرها و تراکم استخوانی در جمعیت بالغین استان بوشهر
بررسی عوامل خطر پوکی استخوان : مطالعه مروری، مجله علوم پژوهشی دانشگاه سبزوار
پژوهشگاه علوم غدد و متابولیسم، مرکز تحقیقات استئوپروز
