معماری متفاوت اولین «مسجد زنانه» جهان/ تصاویر
در قلب شهر دوحه، مرکز و مسجد «المجادله» برای زنان ساخته شده است؛ فضایی که به منظور توانمندسازی زنان از راه عبادت، آموزش و اجتماع طراحی شده است.
این پروژه که ایده آن توسط موزه بنت ناصر، رئیس «بنیاد قطر» مطرح شده و توسط دیلِر اسکوفیدیو + رِنفرو (دی‌اس + آر) طراحی شده، ۴.۶۰۰ متر مربع مساحت دارد. این نخستین مسجدی است که به‌طور خاص برای زنان در جهان اسلام ساخته شده است. ساختمان آن ترکیبی از عناصر سنتی با زبان فضایی پیشرفته است که بازتاب ارزش‌های اسلامی از قبیل اخلاص، خدمت و علم است و در عین حال نیازهای در حال تغییر زنان در حوزه‌های دینی، آموزشی و اجتماعی را مورد توجه قرار می‌دهد.
الیزابت دیلر، بنیان‌گذار مشترک دی‌اس + آر حین بازدید از مرکز و مسجد «المجادله» برای زنان گفته: «ساخت مسجد برای زنان چالش بزرگی بود. این نخستین مسجد ساخته‌شده به‌طور خاص برای زنان است و ما بسیار مجذوب آن شدیم. افزون بر این، این مسجد یک ساختمان ترکیبی است: مکانی برای آموزش و کار. جمع‌آوری این‌ها زیر یک سقف با کلاس‌ها، گفت‌وگوها و مناظره‌ها بسیار مهم بود، زیرا واقعاً فضایی برای این کار وجود نداشت. این اقدام یک تغییر الگو بود که باید به شکلی به حقیقت می‌پیوست.»
«المجادله» هم مکانی برای عبادت و هم مکانی برای بحث‌های فکری و مدنی است. این مرکز که نامش برگرفته از یک سوره قرآنی است، به سرپرستی دکتر سهیرا صدیقی، استاد مطالعات اسلامی در دانشگاه جورج‌تاون اداره می‌شود. این مرکز میزبان برنامه‌های مختلف است، از نماز روزانه و مطالعه گرفته تا جدال (Jadal) که یک نشست سالانه است که در آن سخنگویانی از سراسر جهان برای بحث درباره نقش زنان مسلمان در زندگی عمومی گرد هم می‌آیند. هنگام طراحی برنامه برای مرکز و مسجد «المجادله» برای زنان، تیم طراحی نظرسنجی‌های گسترده‌ای برای درک چالش‌های زنان مسلمان و نیازهای آنان در فضایی مشابه این انجام داد. در این نظرسنجی‌ها سه زمینه اصلی شناسایی شد: توانمندسازی از جمله رهبری، سخنرانی عمومی و رفاه، آموزش دینی که گفت‌وگوهای انتقادی را پرورش می‌دهد، نه فقط آموزش‌های سنتی و ساخت جامعه. در شهر متنوعی مانند دوحه، ایجاد حس تعلق حیاتی است.
طراحی ساختمان توسط استودیو نیویورکی «دی‌اس + آر» هم نمادین و هم عملکردی است. سقف بزرگ و موج‌واری که فضا را پوشش می‌دهد به سمت سالن نماز بالا می‌رود و سپس به آرامی به سمت نواحی آموزشی شیب‌دار می‌شود.
دیلر توضیح می‌دهد: «سقف با ۵.۵۰۰ سوراخ کوچک مخروطی طراحی شده که برای پخش نور طبیعی در تمام فضا ساخته شده‌اند. همانطور که نور در طول روز تغییر می‌کند، به آرامی زمین را غرق خود کرده و از تابش مستقیم نور خورشید جلوگیری می‌کند و این ویژگی در اقلیم آتشین قطر حیاتی است. از دید حرارتی، تنها ۵٪ از سطح سقف سوراخ‌دار است، با این حال شکل مخروطی این اجازه را می‌دهد که ۴۵٪ از سطح زیرین روشن شود. از دید ساختاری، فراخنای (فاصله میان دو ستون پل یا ساختمان) فولادی بزرگ نیاز به ستون‌های داخلی را از بین می‌برد و فضایی باز و بدون وقفه ایجاد می‌کند که در آن بازدیدکنندگان می‌توانند درختان زیتون را ببینند و ارتباطی با چشم‌انداز اطراف احساس کنند.
فضاهای پشتیبانی اطراف محیط قرار دارند تا این باز بودن حفظ شود. ارتباط مسجد با طبیعت هدفمند و چندلایه است. دو درخت زیتون از سقف عبور کرده‌اند و تالار اصلی را با نماد زنده‌ای از صلح و تداوم پیوند داده‌اند. طراحی منظر از کهن‌الگوی منطقه‌ای میان کویر الهام گرفته با تپه‌های شکل‌گرفته با باد که یک باغی مرکزی سرسبز را در بر می‌گیرند. مصالحی مانند سنگ آتشفشانی در وضوخانه و شیشه‌های کف تا سقف در کلاس‌ها موجب می‌شود این مرکز بازتر و در طبیعت ریشه‌دارتر باشد.
داخل این مرکز، سالن نماز ۸۷۵ متر مربع مساحت و ۱۷ درجه از محور شمالی انحراف دارد تا به سمت مکه تنظیم شود و نورگیر محراب نقطه کانونی آن را روشن می‌کند. مبلمان سفارشی و قالی دست‌بافت بزرگ پشم نیوزیلند، موتیف‌های اسلامی‌سنتی را در مقیاس جمعی بازتفسیر می‌کنند و برای پذیرش ۷۵۰ نمازگزار طراحی شده‌اند.
دیلر توضیح می‌دهد: «ما یک سجاده ترکی زیبا پیدا کردیم که به اندازه یک نمازگزار بود. از آن عکس گرفتیم، آن را دیجیتالی کردیم و سپس آن را گسترش دادیم تا کل فضا را پر کند. در این فرایند، وضوح آن کم شد و ما نتیجه کار را دوست داشتیم. رنگ‌ها بیشتر انتزاعی و آبستره شدند، اما ترکیب اصلی دست‌نخورده ماند که یک میدان مرکزی است که با یک حاشیه قاب شده است. یکی از عناصر کلیدی که حفظ کردیم، نقشه کوچک ۱.۲۵ متری بود که ظریف و کمی فرورفته در سطح بود. این واحد معرف ردیف بود، صفی برای نمازگزاران فردی. مردم پس از ورود، به‌طور شهودی فضایی را برای خودشان تعریف می‌کنند. در ماه رمضان، سالن به یک فضای چندمنظوره انعطاف‌پذیر تبدیل می‌شود و ظرفیت آن به ۱.۳۰۰ نفر افزایش می‌یابد. نزدیک این فضا، کلاس‌ها و یک کتابخانه منتخب با بیش از ۸.۰۰۰ جلد کتاب، از جمله متون اسلامی و آثار زنان مسلمان قرار دارد.
مناره متناسب با قرن ۲۱ طراحی شده است. یک برج مشبک ۳۹ متری از بلندگوها روزانه بالا و پایین می‌رود و صدای اذان سنتی را طنین‌انداز می‌کند. این ساختار که در حالت کششی معلق است، یادآور صفحه شناشیل است (اشاره‌ای به معماری بومی اسلامی) در حالی که ترکیبی شاعرانه از عملکرد، تکنولوژی و ایمان را در بر می‌گیرد. از دید سنتی، موذن به مناره می‌رود و اذان می‌گوید. در طول سال‌ها، جای مؤذن‌ها را اذان‌های ضبط‌شده و بلندگوها گرفت. ما نتواستیم موذن را برگردانیم، اما می‌خواستیم مقداری از آن سنت را احیا کنیم که بسیار مهم است. بنابراین بلندگوهایی داریم که بالا می‌روند. وقتی نماز تمام می‌شود، آن‌ها به آرامی پایین می‌آیند. هدف ما این بود که اذان گفتن به نوعی اجرا تبدیل شود. پنج بار در روز این اتفاق می‌افتد و شب‌ها شبیه معجزه به نظر می‌رسد.»
«المجادله» طوری طراحی شد که گواهینامه LEED Gold و GSAS ۴- ستاره را کسب کند و همچنین با استفاده از گیاهان بومی، آبیاری بازیافتی، سیستم‌های کم‌فشار و تجهیزات انرژی‌کارآمد، مسئولیت زیست‌محیطی را ترویج دهد. الیزابت دیلر این پروژه را یک فرصت شخصی ویژه برای بازتعریف مسجد به‌عنوان یک فضای مقدس و یک نهاد مدنی توصیف می‌کند: «به‌عنوان یک زن، این پروژه فرصت خاصی برای من ایجاد کرد تا فضایی انحصاری برای زنان طراحی کنم که انعطاف‌پذیر و پاسخ‌گوی نیازهای واقعی و روزمره آن‌ها باشد.»
