طهران، روستایی که حمله مغول‌ها آن را شهر کرد / این شاه، عاشق قریه تهران شد
تهران، شهری که روزگاری تنها روستایی کوچک در سایه شهر ری بود، امروز قلب تپنده ایران است. از کوچه‌های زیرزمینی‌اش در دوران کهن تا خیابان‌های پرهیاهوی مدرنش، تهران داستانی پر از فراز و نشیب دارد؛ داستانی که از دل تاریخ برخاسته و به آینده‌ای روشن چشم دوخته است.
تهران، پایتخت کنونی ایران، از گذشته‌های دور به‌عنوان یک روستا در نزدیکی شهر ری شناخته می‌شد. شهرت تهران به‌عنوان یک شهر مهم، به‌تدریج و با گذشت زمان شکل گرفت. در این مقاله، به مراحل مختلف شهرت تهران اشاره می‌شود و تاریخچه این شهر از دوران پیش از اسلام تا به‌روزترین رویدادها بررسی خواهد شد.
پیشینه زندگی در تهران به دوران نوسنگی برمی‌گردد و کاوش‌های باستان‌شناسی صورت‌گرفته در تهران، منجر به کشف اسکلت‌های 7000 ساله انسان و ابزارهای سنگی شده است. این یافته‌ها نشان می‌دهد که تهران از دوران بسیار قدیمی مسکونی بوده است.
تهران در دوران پیش از اسلام به‌عنوان یک روستا از توابع شهر ری شناخته می‌شد و در متون جغرافیایی و تاریخی پیش از اسلام از آن نامی برده نشده است. نخستین اشاره به نام تهران در متون قدیمی اسلامی، مربوط به احوال حافظ ابوعبدالله محمد بن حامد طهرانی رازی است که در نیمه‌ی نخستین سده‌ی سوم هجری قمری زندگی می‌کرد. این نشان می‌دهد که تهران از سده سوم هجری قمری به‌عنوان یک منطقه مسکونی شناخته شده بود.
ابن حوقل در سال 331هجری قمری طهران را شهری سرسبز و دارای باغهای فراوان ذکر می کند که میوه های فراوانی داشته و ساکنان آن بیشتر در زیر زمین زندکی می کردند.
استخری در سال 340هجری قمری در مورد طهران به تفضیل در کتاب خود (المسالک الممالک )ذکر کرده است . ابن بلخی نیز در فارسنامه حدود سالهای 500هجری قمری از آثار طهران سخن به میان آورده است .یاقوت حموی در کتاب خود المعجم البلدان به سال 620هجری قمری طهران را قریه ای از قرا ری می داند که اکثر آن زیر زمین ساخته شده و شامل دوازده محله است و اطراف آن باغهای زیادی است که به هم راه دارند.
یاقوت حموی در معجم‌البدان، طهران را توصیف کرده، مینویسد:
«طهران به کسر طاء و سکون‌ها و را و نون در آخر، واژه‌ای است عجمی و ایشان طهران تلفظ کنند چون در زبان ایشان طاء وجود ندارد. این آبادی از دیه‌های ری است و بناهای آن در زیر زمین بنیان یافته است، و هیچ‌کس جزء به اراده‌ی مردم به‌آن‌جا راه نمی‌یابد و در بیشتر اوقات ایشان نسبت به سلطان وقت راه خلاف و سرپیچی می‌پیمایند».
ذکریای قزوینی در کتاب آثارالبلاد (674هجری قمری )که تقریبا 70 سال بعد از یاقوت حموی نوشته شده درباره طهران چنین مینویسد: طهران شهری است زیرزمینی مانند لانه مورچه که اهالی آن به محض حمله دشمن در زیرزمینها مخفی می شدند.
حمدالله مستوفی در کتاب نزهه القلوب خود به سال 740 هجری قمری طهران را اینطور تشریح می کند: طهران یکی از ییلاقات ری بوده و آب و هوایی گوارا و سالم دارد و دارای باغهای میوه فراوانی است و جمعیت زیادی هم داشته است .
شهرت تهران پس از حمله مغول به ری در سال 617 ه.ق افزایش یافت. بسیاری از ساکنان ری پس از ویرانی شهرشان به تهران مهاجرت کردند و این روستا به‌تدریج گسترش یافت. تهران به دلیل وجود سرداب‌ها و زیرزمین‌های زیاد، پناهگاه خوبی برای مهاجران بود. این مهاجرت باعث شد که تهران به‌تدریج به یک شهر تبدیل شود و از این پس، توسعه و پیشرفت آن آغاز شد.
می گویند تیمور گورکان به هنگام گذر از طهران، در آن‌جا اقامت کرد. احتمالا در همین دوره بود که پای جهانگردان نیز به این قسمت رسید و اولین جهانگردی که به طهران سفر کرد روی گونزالس کلاویخود نماینده هانری سوم پادشاه اسپانیا در دربار امیرتیمور بود که در سال 806هجری قمری به طهران آمد.وی درسفرنامه خود از باغها و میوه های فراوان، آب زیاد و آب و هوای سالم طهران نوشته است .
در دوران صفویه، به‌ویژه با روی کار آمدن شاه طهماسب صفوی، تهران به‌طور جدی مورد توجه قرار گرفت. شاه تهماسب صفوی که از قزوین به‌منظور زیارت سید حمزه، جد بزرگ صفویه که در کنار حرم عبدالعظیم دفن شده بود به شهر ری می‌رفت، به‌روستای طهران علاقه‌مند شد شاه طهماسب در سال 961 ه. ق دستور داد دور شهر را با حصاری محصور کنند که 114 برج داشت، به عدد سوره‌های قرآن. این اقدام باعث رونق بیشتر تهران شد. همچنین، شاه عباس صفوی نیز به پیروی از شاه طهماسب تا مدت‌ها به آبادی تهران پرداخت و حتی باغی به نام چهارباغ احداث کرد. این باغ به‌عنوان یکی از نمادهای زیبایی‌شناسی تهران در آن دوره شناخته شد.
در تابستان سال 1173 ه.ق. کریم‌خان زند به علت گرم بودن هوای طهران، به شمیران رفت و دستور داد در نبود او ساختمان سلطنتی و دیوان‌خانه‌ی بزرگ و حرم‌خانه در طهران بسازند.
با آغاز حکومت قاجار و به قدرت رسیدن آقا محمدخان، تهران به‌عنوان پایتخت رسمی ایران انتخاب شد. آغا محمدخان قاجار، روز یک‌شنبه 11 جمادی‌الاول سال 1200 ه.ق. که روز نوروز بود، در طهران بر تخت سلطنت نشست و به‌نام خود سکه زد و از این تاریخ طهران را دارالخلافه نامیدند.
این دوره سرآغاز پیشرفت و توسعه بیشتر تهران بود. در این دوران، ساخت عمارت‌های گوناگون و گسترش محلات مختلف شهر، باعث شهرت بیشتر تهران شد. در دوره سلطنت فتحعلی‌شاه و محمدشاه قاجار، اقدامات مهمی در راستای بهبود وضعیت پایتخت انجام شد.
در دوران ناصری، تغییرات بنیادین در شهر تهران انجام شد. تأسیس ادارات، بیمارستان دولتی، دارالفنون، بهبود اساسی راه‌های اصلی و طرح نقشه جدید شهر، باعث شد تهران به بزرگترین شهر ایران با 250,000 تن جمعیت تبدیل شود. این دوره به‌عنوان یکی از مهم‌ترین دوره‌های توسعه تهران شناخته می‌شود.
در دوره پهلوی، تهران به‌طور چشمگیری توسعه و گسترش پیدا کرد. این دوره با گسترش زیرساخت‌ها، ساخت ساختمان‌های جدید و مدرنیزه شدن شهر همراه بود. با انقلاب اسلامی در سال 1357، تهران به‌عنوان پایتخت جمهوری اسلامی ایران، نقش مهمی در تاریخ معاصر ایران ایفا کرد. در دوران پس از انقلاب، توسعه تهران ادامه یافت و به کانون پذیرش جمعیت در ایران تبدیل شد.
