دیپلمات اسرارآمیز ترکیه ای در تهران به دنبال چیست؟
هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه سه ماه بعد از آغاز کارش، روز گذشته در سفر رسمی وارد تهران شد و در محل وزارت خارجه مورد استقبال حسین امیرعبداللهیان، همتای ایرانی خود قرار گرفت. این سفر، اولین سفر فیدان به ایران است.
فیدان و امیرعبداللهیان عصر روز گذشته به مدت چهار ساعت دیدار و رایزنی کردند و سپس در یک نشست خبری به تشریح رایزنی‌‌‌های انجام شده پرداختند. وزیر امور خارجه در این نشست از هدف‌‌‌گذاری ایران و ترکیه برای تبادلات تجاری ۳۰ میلیارد یورویی خبر داد و با اشاره به ابراز تمایل ریاض اعلام کرد: «برگزاری نشست سه‌‌‌جانبه اقتصادی با ترکیه و عربستان در دستور کار است.» وزیر خارجه ترکیه نیز گفت: «در روزهای آتی پذیرای رئیسی رئیسجمهور ایران در ترکیه خواهیم بود.»
حسین امیرعبداللهیان عصر روز گذشته پس از دیدار با همتای ترکیهای خود گفت: «گفت‌‌‌وگوهای خوب و مفیدی را با وزیر خارجه ترکیه درباره پیگیری توافقات دیدار اخیر رؤسای جمهور دو کشور در تهران داشتیم.» وی افزود: «در این دیدار درباره همه ابعاد گفت‌‌‌وگوهای صورت گرفته با یکدیگر تبادل‌نظر کردیم و اجرای برنامه جامع همکاری‌‌‌های آنکارا و تهران را که چند ماه پیش در سفر رئیسجمهور ترکیه به تهران انجام شد، مورد بحث قرار دادیم.» به گزارش «ایرنا»، امیرعبداللهیان تاکید کرد: «هدف‌‌‌گذاری ما برای تبادلات تجاری دو طرف ۳۰ میلیارد یورو است و اکنون در میانه راه قرار داریم. معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه اخیرا سفری به ترکیه داشت و توافقات خوبی در موضوع اقتصادی در آنکارا صورت گرفت و در دیدار با همتای تُرکیه‌ای خود آن توافقات را مورد تاکید قرار دادیم.» وی در ادامه گفت: «در حوزه حمل‌ونقل و ترانزیت در منطقه، معتقدیم این مسیرها مکمل میان ایران و ترکیه هستند و در واقع مسیرهای ترانزیتی عامل رقابت نیستند، بلکه عامل تکمیل همکاری‌‌‌های دوجانبه به حساب می‌‌‌آیند.»
وی بیان کرد: همکاری‌‌‌های کشاورزی دوطرف به‌‌‌صورتی بوده که کمیته مشترک راهبردی کشاورزی را فعال کرده‌‌‌ایم و اتفاق‌‌‌نظر داریم درباره توسعه منطقه آزاد در مرز مشترک ایران و ترکیه و اتصال آن به اوراسیا اقدام کنیم که این موضوع به افزایش تبادل تجاری دو کشور کمک می‌‌‌کند. امیرعبداللهیان افزود: درباره مسائل منطقه‌‌‌ای هم با آقای فیدان مذاکرات بسیار خوبی داشتیم که از جمله آنها در حوزه جهان اسلام قرار شد اقدامات فعالانه‌‌‌تری در راستای جلوگیری از اسلام‌‌‌هراسی و اهانت به کتب الهی از جمله قرآن صورت بگیرد. وی ادامه داد: همچنین در این گفت‌‌‌وگوها بر این مهم تاکید کردیم که موضوع فلسطین برای کشورهای اسلامی اولویت دارد و توافق‌‌‌نظر داریم که حضور رژیم صهیونیستی در منطقه ثمری جز ناامنی و بی‌‌‌ثباتی برای کشورهای منطقه نداشته است.
وزیر امور خارجه بیان کرد: «در موضوع قفقاز معتقدیم دوره تنش و درگیری تمام شده و دوره همکاری‌‌‌ها ایجاد شده است؛ ما از گفت‌‌‌وگوهای ایروان و باکو استقبال می‌‌‌کنیم و هرگونه تغییر ژئوپلیتیک در منطقه و مسدود کردن راه‌‌‌های ترانزیتی موجود در منطقه را برنخواهیم تافت.» امیرعبداللهیان افزود: «درباره نگرانی‌‌‌های ترکیه در مرزهای سوریه هم به بحث و تبادل نظر پرداختیم و معتقدیم نگرانی سوریه و ترکیه از موضوعاتی چون تروریسم و آوارگان باید از طریق دیپلماسی و گفتوگو برطرف شود.» وی ادامه داد: «ایران هم از ظرفیت روابط دوستانه با ترکیه و سوریه و هم به‌‌‌صورت چهارجانبه روسیه، ترکیه، ایران و سوریه در راستای رفع نگرانی‌‌‌های ترکیه و حفظ تمامیت ارضی سوریه به تلاش‌‌‌های خود ادامه می‌‌‌دهد.»
وزیر امور خارجه گفت: در خصوص افغانستان و بحران اوکراین و برخی دیگر موضوعات بین‌المللی نیز گفتوگو کردیم و اتفاق‌‌‌نظر داریم که با توجه به توافق عربستان، نشست سه‌‌‌جانبه آنکارا، ریاض و تهران با هدف افزایش تبادلات تجاری و تمرکز بر همکاری‌‌‌های هرچه بیشتر اقتصادی و سرمایه‌گذاری میان سه طرف اقدام کنیم. امیرعبداللهیان تصریح کرد: «همچنین به پیشنهاد همتای خودم نسبت به مدل مدنظر ترکیه، ایران و آذربایجان در مسیر ایجاد صلح و ثبات در منطقه قفقاز هم اتفاق‌‌‌نظر داریم و گام‌‌‌های مشترکی خواهیم برداشت.»
قول‌‌‌های آبی ترکیه
وزیر امور خارجه همچنین درباره موضوع آب گفت: «ما از سال گذشته بر سر تشکیل یک کمیته مشترک با موضوع آب توافق کردیم و یک هیات ایرانی به ترکیه سفر کرد. در گفت‌وگوی با آقای فیدان بر استمرار این گفت‌‌‌وگوها و توجه جدی ترکیه بر موضوع ارس تاکید کردیم تا در آینده‌‌‌ای نزدیک گفت‌‌‌وگوهای جدی‌‌‌تری داشته باشیم و اطمینان یافتیم که هیچ برنامه‌‌‌ای از سوی ترکیه نسبت به کاهش دسترسی به آب برای هموطنان ما در غرب کشور وجود ندارد.» امیرعبداللهیان تصریح کرد: «در مسأله آب و مشکلات ناشی از کم‌آبی هم در این گفت‌‌‌وگوها به اتفاق‌‌‌نظر رسیدیم و مقرر شد کمیته فنی مشترک در آینده نزدیک به تهران سفر کند و گفت‌‌‌وگوهای جدیدی را در این مسیر داشته باشیم.»
آنکارا میزبان رئیسی
وزیر خارجه ترکیه نیز در نشست خبری با امیرعبداللهیان گفت: «در روزهای آتی پذیرای رئیسی رئیسجمهور ایران در ترکیه خواهیم بود.» به گزارش خبرگزاری فارس، هاکان فیدان با اشاره به برگزاری هشتمین نشست شورای عالی روابط راهبردی ایران و ترکیه گفت: «در روزهای آتی پذیرای رئیسی رئیسجمهور ایران در ترکیه خواهیم بود. در این خصوص با آقای امیرعبداللهیان گفتوگو کردم.» فیدان بیان کرد: «ایران و ترکیه دو کشور قدرتمند منطقه هستند و مسوولیت ما این است که صلح و ثبات را در منطقه حاکم کنیم.» وزیر خارجه ترکیه درباره سوریه نیز تاکید کرد: «دیدگاه ما را در خصوص موضوع سوریه می‌‌‌دانید انتظارات ما از سوریه به شکل کامل روشن است. شهروندان سوریه را که در کشور ما هستند باید به شکل کامل و سالم به کشورشان بازگرداند.»
وی افزود: «دولت سوریه در بحث پ.ک.ک با ما همکاری بیشتری داشته باشد و اینها از ملزومات ماست و مطمئنم جزو ملزومات سوریه نیز هست.» دیپلمات ترکیهای همچنین تشریح کرد: «به عنوان ترکیه از حصول تفاهم بین ایران و عربستان بسیار خشنود هستیم. عربستان، ایران و ترکیه کشورهای بزرگ و مسوولیت‌پذیر منطقه هستند و اینکه اینها با هم رابطه صلح‌آمیزی داشته باشند از اهمیت برخوردار است.» وی گفت: «ادامه مذاکرات برجام برای ما مهم است و اطلاعات لازم را از امیرعبداللهیان دریافت کردیم.» هاکان فیدان پیش‌تر به مدت بیش از یک دهه ریاست سازمان اطلاعات ملی ترکیه(میت) را عهده‌‌‌دار بود. فیدان روز ۱۵ خرداد رسما به عنوان وزیر خارجه ترکیه کار خود را آغاز کرد. وزارت امور خارجه ترکیه روز شنبه اعلام کرد فیدان طی این سفر، «درباره فرصت‌‌‌های توسعه همکاری‌‌‌های آنکارا با ایران در تمامی حوزه‌‌‌ها گفتوگو خواهد کرد.»
به نظر نمی‌رسد در دوره جدید نگاه ویژه‌‌‌ای به ایران در دستورکار باشد؛ در وهله نخست بحث اروپا و سرمایه‌گذاری‌‌‌های آنها در ترکیه مدنظر کارگزاران سیاست خارجی این کشور است
چرا فیدان به ایران آمد؟
پرسشی که بعد از روی کار آمدن هاکان فیدان از سوی تحلیلگران مسائل ترکیه مطرح شد، این بود که آیا سیاست خارجی ترکیه دستخوش تغییر و تحول خاصی خواهد شد؟ همچنین نگاه وزیر خارجه جدید به مسائل ترکیه چگونه است؟ رحمن قهرمانپور، پژوهشگر ارشد مسائل بین‌الملل درباره ویژگی‌‌‌های سیاست خارجی ترکیه در دوره جدید ریاست جمهوری اردوغان و تصدی هاکان فیدان بر وزارت خارجه گفت: «مهم‌ترین مساله‌‌‌ای که رجب طیب اردوغان در دور جدید ریاست جمهوری‌‌‌اش در پی آن است تثبیت جایگاهی است که ترکیه در سال‌‌‌های قبل به آن دست پیدا کرده و بعضا با عناوین مختلف توصیف می‌شود؛ برخی آن را اقتصاد نوظهور می‌‌‌نامند، برخی قدرت چندمنطقه‌‌‌ای و برخی نیز قدرت متوسط بین‌المللی.»
قهرمانپور ادامه داد: «فارغ از اینکه این وضعیت چه نامیده شود، مشخص است که جایگاه منطقه‌‌‌ای و بین‌المللی ترکیه امروز در مقایسه با ترکیه قبل از اردوغان تغییر کرده است. این میراث مهم اردوغان است و او می‌‌‌خواهد آن را حفظ کند.» این کارشناس تشریح کرد: « زیرا اردوغان تا ۴، ۵ سال دیگر باید قدرت را ترک و به جانشینان خود واگذار کند. آنچه که امروز میراث بزرگ اردوغان را تهدید می‌‌‌کند مساله اقتصاد، تضعیف موقعیت اقتصادی ترکیه، کاهش ارزش پول ملی، کاهش سرمایه‌گذاری و... است.» قهرمانپور ادامه داد: «از این رو چینش کابینه آقای اردوغان در دوره جدید به گونه‌‌‌ای است تا بتواند این مشکلات را حل و فصل کند.
وی محمت شیشمک را که یکی از تجار معروف بین‌المللی است به عنوان وزیر اقتصاد و خانم حفیظه غایه ارکان که فارغ‌‌‌التحصیل یکی از دانشگاه‌‌‌های آمریکاست به عنوان رئیس‌‌‌بانک مرکزی معرفی کرده است. گفته می‌شود کابینه جدید اردوغان بیشتر یک کابینه اقتصادی است.» این پژوهشگر در خصوص نقش هاکان فیدان توضیح داد: «از آنجا که فیدان قبلا رئیس میت بوده و به فضای منطقه و ارتباطات ترکیه با گروه‌‌‌های نیابتی آشناست، تلاش خواهد کرد تا دستاوردهای ترکیه را در عرصه سیاست خارجی و سیاست دفاعی حفظ کند و مانع از این شود که تنش‌‌‌های جدیدی در منطقه بروز کند تا رویکرد اقتصادی کابینه جدید تحت‌الشعاع آن قرار بگیرد.»
قهرمانپور در پاسخ به اینکه ایران چه جایگاهی در سیاست خارجی ترکیه خواهد داشت، گفت: «به نظر نمی‌رسد در دوره جدید نگاه ویژه‌‌‌ای به ایران در دستورکار باشد؛ در وهله نخست بحث اروپا و سرمایه‌گذاری‌‌‌های آنها در ترکیه مدنظر کارگزاران سیاست خارجی این کشور است؛ در گام بعدی نگاه آنها به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس به‌خصوص عربستان و امارات است و ترکیه تمام تلاشش را به کار گرفته تا روابط تجاری‌اش را با این کشورها گسترش دهد.» وی افزود: «قاعدتا به دلیل مشکلات اقتصادی و تحریمی ایران، ترکیه نمی‌تواند سرمایه‌‌‌ای از ایران جذب کند. زیرا ایران نیز به دنبال جذب سرمایه است. اما ممکن است در زمینه خرید مجدد گاز یا انرژی از ایران توافق‌‌‌هایی بین آنکارا و تهران شکل بگیرد. زیرا ترکیه در حال انجام مجموعه مذاکراتی با اسرائیل، مصر، لبنان، آذربایجان و قزاقستان است تا نیازهای انرژی خود را تامین کند. مساله ایران از این جهت برای ترکیه اهمیت دارد و تمدید قرارداد گازی احتمالا موردتوجه طرفین قرار خواهد گرفت.»
فرصتها و تهدیدهای فیدان
همچنین علی کالیراد، پژوهشگر ارشد مسائل ترکیه نیز گفت: «مهم‌ترین نکته‌‌‌ای که در مورد هاکان فیدان مورد توجه قرار گرفته، سوابق وی و مطرح شدنش به عنوان یکی از چهره‌‌‌های مهم و اثرگذار در سیاست ترکیه چه در عرصه داخلی و چه خارجی در سال‌‌‌های اخیر است. از این رو زمانی که فیدان به عنوان وزیر خارجه انتخاب شد بسیاری اینگونه بیان کردند که وی به عنوان یک چهره پشت پرده سرانجام ظاهر شده است. زیرا وی پیش‌تر در اغلب سفرهای اردوغان به کشورها و مجامع بین‌المللی در کنار وزیر خارجه وقت حضور داشت.» کالیراد با اشاره به اینکه با انتخاب فیدان به عنوان وزیر خارجه ترکیه، تحلیلگران در ایران به فرصتها و تهدیدهای این انتصاب پرداختند، توضیح داد: «از یکسو کارشناسان و تحلیلگران با توجه به شناخت، سوابق و مراودات فیدان با مقامات ایران، رویکردی مثبت نسبت به انتصاب وی دارند و بر این باور هستند که ممکن است در رفع موانع در روابط دوجانبه تهران و آنکارا شاهد تحولات خوبی باشیم. از سوی دیگر برخی تحلیلگران نگاه بدبینانه‌‌‌ای به انتخاب فیدان داشتند و معتقد بودند بخشی از سیاست‌‌‌های منطقه‌‌‌ای ترکیه به‌خصوص در حوزه شامات و عراق به فعالیت‌‌‌های فیدان مربوط است.»
وی افزود: «در نگاه سایر دولت‌‌‌های منطقه و همچنین طرف‌‌‌های غربی نیز نگاه‌‌‌های متفاوتی نسبت به فیدان وجود دارد و همچنان اینکه حضور فیدان در مقام وزیر خارجه ترکیه، سیاست خارجی این کشور را به چه سمت و سویی می‌‌‌برد محل پرسش است.» کالیراد در پاسخ به اینکه آیا سیاست خارجی ترکیه در دوره فیدان قرار است تفاوت ماهوی پیدا کند یا خیر توضیح داد: «فیدان برای تکمیل پروژه‌‌‌های ناتمام سیاست خارجی ترکیه بر سر کار آمده است. نام فیدان حتی به عنوان یک گزینه احتمالی جانشینی اردوغان در رسانه‌‌‌ها مطرح می‌شود اما صحت و سقم آن هنوز مشخص نیست.» وی ادامه داد: « ظاهرا قرار است چالش‌‌‌ها و مشکلات مختلف ترکیه در حوزه‌‌‌های مختلف منطقه و بین‌المللی به دست فیدان حل و فصل شود.
همچنانکه شاهد نقش‌‌‌آفرینی فیدان در عادی‌‌‌سازی روابط ترکیه با عربستان سعودی و امارات بودیم. نقش وی در پرونده سوریه نیز حائز اهمیت است.»کالیراد با بیان اینکه به نظر نمی‌رسد سیاست خارجی ترکیه در دوره ایشان شاهد چرخش عجیب و ساختاری متفاوت باشد، تاکید کرد: «فیدان احتمالا تکمیل پروژه‌‌‌ها در حوزه‌‌‌هایی چون غرب آسیا و قفقاز و آسیای مرکزی را دنبال خواهد کرد.» پژوهشگر مسائل ترکیه با اشاره به اینکه سیاست خارجی ترکیه در قبال ایران نیز احتمالا دچار تغییر و تحول خاصی نخواهد شد، افزود: «مشکلات اقتصادی ترکیه لاجرم این کشور را به سمت غرب متمایل خواهد کرد.
همچنین در دوره جدید ریاست جمهوری ترکیه شاهد تلاش‌‌‌های آنکارا با هدف تعریف در چارچوب سیاست‌‌‌های غرب هستیم.» وی تاکید کرد که یکی از نگرانی‌‌‌های برخی تحلیلگران ایرانی همین است که آیا ترکیه قرار است دوباره در سوریه و عراق و همچنین قفقاز به نوعی در چارچوب سیاست‌‌‌های کلان غرب یا ناتو عمل کند که نکته بسیار مهمی است. کالیراد در نهایت گفت سفر فیدان به تهران در این برهه زمانی بسیار حائز اهمیت است و با وجود تمام اختلافات و رویکردهای متفاوت تهران و آنکارا نسبت به برخی از مسائل منطقه، نفس این مذاکرات و شکل‌‌‌گیری گفتوگو میان طرفین می‌تواند سودمند باشد.
