سرریز بحران سوریه به قفقاز جنوبی؛ تبعات امنیتی برای ایران/ چرا باکو «کریدور زنگزور» را دوباره مطرح کرده است؟

به نظر می‌رسد که جمهوری آذربایجان در حال بازنگری در رویکرد خود است و از تغییرات ژئوپلیتیکی ناشی از جنگ روسیه در اوکراین، تغییرات در دولت آمریکا و عقب‌نشینی‌های ایران در برابر دستاورد‌های ترکیه در منطقه بهره‌برداری می‌کند.

 «امواج مدیا» در مقاله‌ای به بررسی تحولات سوریه و تاثیرات آن بر قفقاز جنوبی پرداخته است.

تسلط هیئت تحریر الشام (HTS) در سوریه نگرانی‌ها را درباره این که جاه‌طلبی‌های ترکیه فراتر از کشور‌های عربی، و به‌ویژه به قفقاز جنوبی، گسترش می‌یابد، تشدید کرده است. 

با توجه به اینکه بازیگران کلیدی در سوریه—ایران، روسیه و ترکیه—در این منطقه نیز فعال هستند، خطر افزایش رقابت آنها تا حد رویارویی آشکار رو به افزایش است.

از دیدگاه ایران، نگرانی اصلی احتمال حمله غافلگیرکننده جمهوری آذربایجان، با حمایت ترکیه، به استان سیونیک در جنوب ارمنستان برای ایجاد کریدور مناقشه‌برانگیز زنگزور است. 

این پروژه ترانزیتی، که تهران به‌شدت با آن مخالف است، مرز زمینی ایران و ارمنستان را قطع کرده و ارتباط بین جمهوری آذربایجان و منطقه خودمختار نخجوان و همچنین ترکیه را برقرار می‌کند. در شرایطی که خطوط تأمین ایران به شرکای خود در شام تحت تهدید قرار دارد، ایجاد کریدور زنگزور می‌تواند نقش جمهوری اسلامی را در قفقاز جنوبی به حاشیه براند.

کریدور زنگزور

طرح جمهوری آذربایجان برای ایجاد یک مسیر مستقیم به ترکیه، تنش‌هایی را با ارمنستان و ایران برانگیخته است، چراکه این دو کشور معتقدند این مسیر، مرز زمینی آنها را قطع خواهد کرد. این پروژه همچنین باعث تقابل آنکارا و تهران شده است.

اگرچه مقامات جمهوری آذربایجان تلاش می‌کنند اهمیت مرز‌های ارمنستان برای ایران را کم‌اهمیت جلوه دهند، اما واقعیت‌های میدانی تصویر متفاوتی را نشان می‌دهند. گزارش‌ها حاکی از آن است که آنکارا و باکو از هم‌اکنون موانعی برای کامیون‌های ایرانی که از خاک آنها عبور می‌کنند، ایجاد کرده‌اند. 

در واکنش به اقدام تهران برای مقابله با قاچاق سوخت—که طی آن کامیون‌های خارجی ملزم به پرداخت عوارض گمرکی معادل ارزش سوخت موجود در مخازن خود شدند—ترکیه در دسامبر ۲۰۲۴ مالیات سنگینی بر سوخت کامیون‌های ایرانی اعمال کرد. 

هم‌زمان، گزارش‌هایی از بسته شدن گذرگاه‌های مرزی آستارا (ایران-جمهوری آذربایجان) و پل‌دشت (ایران-نخجوان) بر روی کامیون‌های ایرانی از سوی جمهوری آذربایجان منتشر شده است.

این فشار‌ها نشان‌دهنده مخاطرات گسترده‌تری برای تهران است. در صورت تحقق کریدور زنگزور، مسیر‌های ترانزیتی ایران به اروپا و روسیه از طریق قفقاز، به‌طور کامل وابسته به حسن نیت اتحاد جمهوری آذربایجان و ترکیه خواهد شد.

تلاش مجدد برای کریدور زنگزور

اگرچه باکو رسماً مطالبه کریدور زنگزور را از مذاکرات صلح با ارمنستان کنار گذاشته است، اما همچنان این پروژه را دنبال می‌کند. اندکی پس از حمله سریع جمهوری آذربایجان برای تصرف کامل قره‌باغ در سپتامبر ۲۰۲۳، به نظر می‌رسید که پروژه زنگزور از دستور کار خارج شده باشد، چراکه کار بر روی مسیر جایگزینی آغاز شد. کریدور ارس که از خاک ایران عبور می‌کند، به‌گونه‌ای طراحی شده است که ارتباط میان ارمنستان و ایران را حفظ کند و از قطع شدن آن جلوگیری نماید.

کریدور پیشنهادی ارس

در رقابت با کریدور زنگزور، جمهوری آذربایجان و ایران قصد دارند جاده و راه‌آهنی را از طریق خاک ایران به منطقه خودمختار نخجوان ایجاد کنند. این مسیر، خط ریلی قدیمی دوران شوروی را که از گذرگاه مرزی جلفا (ایران) - جلفا (نخجوان) عبور می‌کرد، احیا خواهد کرد.

بااین‌حال، الهام علی‌اف، رئیس جمهوری آذربایجان، در مصاحبه‌ای ماه گذشته لحن تندتری اتخاذ کرد و تغییرات اساسی در مواضع خود نشان داد. او اعلام کرد: «کریدور زنگزور باید و قطعاً باز خواهد شد. هرچه ارمنستان زودتر این موضوع را درک کند، بهتر است.» علی‌اف همچنین هشدار داد که ایروان نباید «به‌عنوان یک مانع جغرافیایی میان ترکیه و (جمهوری) آذربایجان عمل کند.» در همین حال، مقامات ترکیه بار دیگر بر لزوم گشایش این کریدور تأکید کرده‌اند.

با استناد به توافق سه‌جانبه‌ای که در نوامبر ۲۰۲۰ میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان امضا شد، روسیه بر این باور است که این کریدور مناقشه‌برانگیز باید تحت کنترل نیرو‌های روسی قرار گیرد

معماری امنیتی شکننده ارمنستان پس از شکست در جنگ ۲۰۲۰ با جمهوری آذربایجان بر سر قره‌باغ، احتمال مقاومت مستقل این کشور در برابر یک حمله دیگر از سوی باکو را کاهش داده است. در سال ۲۰۲۲، جمهوری آذربایجان حملاتی را به جنوب شرقی ارمنستان انجام داد، مناطقی را تصرف کرد و ایروان را متهم کرد که توافقات را تغییر داده و مانع از بازگشایی مسیر‌های ارتباطی و حمل‌ونقل شده است.

در پی موضع‌گیری ایران، فرانسه نیز با تأسیس کنسولگری در استان سیونیک واکنش نشان داد، درحالی‌که اتحادیه اروپا با اعزام هیئت نظارت غیرنظامی (EUMA) به سکونت‌گاه‌های ارمنستان در امتداد مرز جمهوری آذربایجان، وضعیت امنیتی شکننده این منطقه را تأیید کرد. تهران همچنین در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ رزمایش‌های نظامی متعددی را در نزدیکی مرز‌های شمالی خود برگزار کرد که به‌عنوان اقدامی بازدارنده در برابر جاه‌طلبی‌های باکو برای دستیابی به اهدافش از طریق نیروی نظامی محسوب می‌شد.

اکنون به نظر می‌رسد که جمهوری آذربایجان در حال بازنگری در رویکرد خود است و از تغییرات ژئوپلیتیکی ناشی از جنگ روسیه در اوکراین، تغییرات در دولت آمریکا و عقب‌نشینی‌های ایران در برابر دستاورد‌های ترکیه در منطقه بهره‌برداری می‌کند. همچنین گزارش‌ها حاکی از آن است که باکو به میانجی‌گری میان شرکای اسرائیلی و ترکیه‌ای خود روی آورده است، اقدامی که موقعیت آن را در برابر تهران تقویت می‌کند. در همین حال، اروپا که دچار تفرقه و فاصله‌گرفتن از تحولات منطقه شده، قادر به تدوین یک استراتژی منسجم برای دفاع معنادار از ایروان نیست.

هم‌زمان، الهام علی‌اف خواسته‌های خود را تشدید کرده و خواستار پایان همکاری دفاعی ارمنستان با شرکای خود، ازجمله فرانسه و هند، شده است. این تحولات در شرایطی رخ می‌دهد که رئیس‌جمهور آذربایجان ظاهراً بر این باور است که یک دولت انزواگرای دونالد ترامپ می‌تواند شرایط مساعدی را برای پیشبرد جاه‌طلبی‌های منطقه‌ای باکو فراهم کند.

در غیاب حمایت خارجی کافی، این عوامل ممکن است ایروان را به سمت پذیرش برخی از مطالبات باکو سوق دهد تا از تهدید قریب‌الوقوع یک تهاجم نظامی—ازجمله تحقق کریدور زنگزور—در امان بماند.

چالش‌های استراتژیک ایران

ایران که از پیش با مجموعه‌ای از چالش‌ها در قفقاز جنوبی مواجه است، اکنون با پیچیدگی‌های بیشتری به‌دلیل هم‌پوشانی منافع روسیه با جمهوری آذربایجان و ترکیه روبه‌رو شده است. مسکو کریدور زنگزور را به‌عنوان یک مسیر ترانزیتی جدید به ترکیه و فرصتی بالقوه برای تضعیف نفوذ غرب در منطقه می‌بیند.

با استناد به توافق سه‌جانبه‌ای که در نوامبر ۲۰۲۰ میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان امضا شد، روسیه بر این باور است که این کریدور مناقشه‌برانگیز باید تحت کنترل نیرو‌های روسی قرار گیرد. ایران به‌شدت با گشایش پروژه زنگزور مخالفت کرده و عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در پاییز گذشته اعلام کرد که هرگونه تهدید علیه تمامیت ارضی همسایگان ایران یا تغییر مرز‌های آنها «کاملاً غیرقابل‌قبول» است.

با این حال، مسکو در چارچوب پیمان مشارکت جامع استراتژیک خود با تهران از تبلیغ آشکار این کریدور کاسته، اما هیچ مخالفتی با تلاش‌های ائتلاف آنکارا-باکو برای پیشبرد این پروژه ندارد.

پس از جنگ ۲۰۲۰ بر سر قره‌باغ، ایران رویکردی مبتنی بر امنیت در قبال قفقاز جنوبی اتخاذ کرد که ناشی از نگرانی نسبت به جاه‌طلبی‌های جمهوری آذربایجان و ترکیه و همچنین حضور فزاینده اسرائیل در نزدیکی مرز شمال‌غربی ایران بود. در آن زمان، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (IRGC) نقش برجسته‌تری در تعیین سیاست‌های منطقه‌ای ایران ایفا کرد و اغلب وزارت امور خارجه را تحت‌الشعاع قرار داد. با این حال، از سال ۲۰۲۳، گفت‌و‌گو‌های سطح بالا و همکاری در پروژه‌های اقتصادی جدید، روابط میان جمهوری آذربایجان و ایران را دوباره تقویت کرده است.

با این‌حال، تهران به‌طور جدی آگاه است که تحقق کریدور زنگزور می‌تواند دستاورد‌های استراتژیک آن، به‌ویژه کریدور ارس، را تضعیف کند. چنین تحولی همچنین ممکن است تهدیدی برای کریدور حمل‌ونقل و ترانزیت بین‌المللی خلیج فارس-دریای سیاه (ITC) باشد، که یک مسیر کلیدی چندمنظوره است که ایران را به ارمنستان، گرجستان و در نهایت اروپا از طریق دریای سیاه متصل می‌کند. این کریدور، که از آناتولی ترکیه عبور نمی‌کند، به ایران مسیر جایگزینی به بازار‌های اروپایی می‌دهد و این امکان را فراهم می‌کند که از ترانزیت کالا‌های صادراتی هند به اروپا که از خاک ایران عبور می‌کنند، درآمد کسب کند.

برای جلوگیری از تکرار وضعیتی مشابه آنچه در سوریه با سقوط ناگهانی نظام اسد مواجه شد، ایران از پیش، کانال‌های دیپلماتیک خود را فعال کرده است. علی‌اکبر احمدیان، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران، ماه گذشته پس از سفری به جمهوری آذربایجان، به ارمنستان نیز سفر کرد. دیدار احمدیان با علی‌اف یک روز پس از آن انجام شد که رئیس‌جمهور آذربایجان تهدیدات خود مبنی بر فعال‌سازی اجباری کریدور زنگزور را دوباره تکرار کرد. 

در جریان سفر خود، احمدیان مخالفت ایران با هرگونه «تغییرات ژئوپلیتیکی در منطقه» را تأکید کرد و تأکید نمود که «هیچ چیزی نمی‌تواند ارتباطات قوی میان ارمنستان و ایران را تضعیف یا تغییر دهد.» همچنین، تهران و ایروان در حال کار بر روی یک سند شراکت استراتژیک جامع هستند.

در جریان رزمایش‌های نظامی ۲۰۲۲ و در حالی که تنش‌ها با باکو افزایش یافته بود، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (IRGC) عبور از رود ارس در مرز ایران و ارمنستان را شبیه‌سازی کرد و آمادگی خود را برای استقرار نیرو‌ها در سیونیک به‌منظور واکنش به یک حمله احتمالی جمهوری آذربایجان نشان داد. با این حال، حدود دو سال بعد، هنوز مشخص نیست که آیا تهران آماده است تا به‌طور نظامی از ایروان دفاع کند یا خیر. 

آنچه مسلم به نظر می‌رسد این است که وضعیت شکننده همزیستی بین جمهوری آذربایجان و ایران به‌طور پیوسته در حال فروپاشی است، که دو همسایه را دوباره به مسیر برخورد می‌اندازد. سال ۲۰۲۵ به نظر می‌رسد سال چالش‌برانگیزی برای تهران باشد، زیرا ایران در تلاش است تا منافع خود را در قفقاز جنوبی در شرایط دشوار در خاورمیانه حفظ کند.