فضای حاکم بر مذاکرات برای احیای برجام آفتابی ست؟

ماهیت مذاکره درباره برنامه هسته‌ای ایران در قریب به دو دهه گذشته به گونه‌ای بوده که همواره تحرکات حاشیه‌ای نیز نمایی از مسیری که مذاکرات در آن قرار دارد را به نمایش گذاشته‌اند. در حالی که مذاکرات میان ایران و 1+4 و ایالات متحده و 1+4 در پایتخت اتریش در سطوح روسای هیات‌ها و کارشناسی ادامه دارد تحرکات در منطقه غرب آسیا و ایالات متحده نیز از نزدیک بودن توافق خبر می‌دهد. در چند روز اخیر، مذاکرات وین به‌شدت تحت‌تاثیر چند خبر قرار گرفته است. 

1- اعلام آمادگی ایران برای مذاکره مستقیم با ایالات متحده به منظور رسیدن به توافق خوب با ضمانت بالا که از سوی وزیر خارجه مطرح و از سوی دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران نیز تایید شد. 

2- انتشار اخبار مربوط به بروز اختلاف در تیم مذاکره‌کننده ایالات متحده به ریاست رابرت مالی و جدا شدن چهره‌هایی چون ریچارد نفیو و آریانه طباطبایی که به موضع‌گیری‌های سرسختانه در برابر ایران معروف هستند. 

3- حضور وزیر خارجه قطر در تهران پیش از سفر آتی امیر این کشور به ایالات متحده. 

4- تشدید تنش در منطقه به دنبال افزایش درگیری میان انصارالله یمن و امارات متحده عربی و به تبع آن افزایش حملات به شهروندان غیرنظامی در شهرهای مختلف یمن. 

5- سفر وزیر خارجه ایران به چین و دیدار ابراهیم رییسی، رییس‌جمهور ایران با ولادیمیر پوتین، رییس‌جمهور روسیه در مسکو. 

مجموع این تحولات حاشیه‌ای به علاوه اظهارنظرهای مثبت درباره به نتیجه رسیدن مذاکرات در آینده‌ای نه چندان دور نشان می‌دهد تلاش‌هایی که از نیمه فروردین‌ماه 1400 برای احیای برجام آغاز شد به‌رغم فراز و فرودهایی که بخشی از آنها طبیعت این مذاکرات بوده و هست به نقطه به ثمر رسیدن نزدیک می‌شود. 

مذاکره مستقیم ایران و امریکا، سوژه گزارش‌های رسانه‌ای 

آیا مذاکره مستقیم ایران و ایالات متحده به زودی انجام خواهد شد؟ حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه در چند روز اخیر بارها درباره این پرسش توضیحاتی داده است. امیرعبداللهیان روز پنجشنبه در جمع اعضای کمیسیون امنیت ملی با تاکید بر اینکه تا به امروز هیچ گفت‌وگوی مستقیمی بین تیم‌های مذاکراتی جمهوری اسلامی ایران و امریکا در وین صورت نگرفته است، گفت: نظرات فنی دو طرف از طریق یادداشت‌های مکتوب غیررسمی و به واسطه‌گری هماهنگ‌کننده اتحادیه اروپا منتقل می‌شود.

وزیر امور خارجه بعدازظهر پنجشنبه نیز در توییتی نوشت: «تاریخ، تجربه و رفتارشناسی امریکا نشان داده است که به سیاستمداران و حاکمان امریکا نمی‌توان اعتماد کرد. برای ما ملاک هرگونه قضاوتی، مشاهده رفتار عملی امریکا خواهد بود. در موضوع لغو تحریم‌ها نیز باید منافع کامل ایران محقق شود و روی زمین اتفاق ملموسی رخ دهد.»

انتشار اخبار مربوط به جدایی برخی چهره‌های تندرو از هیات مذاکره‌کننده امریکا از دو دریچه متفاوت تحلیل شده است: عده‌ای که معتقدند رسانه‌ای کردن این خبر با توجه به آنکه بیش از یک ماه از وقوع آن می‌گذرد نوعی سیگنال مثبت به تهران از سوی واشنگتن است و عده‌ای که آن را در راستای هشدار به تهران درباره زمان اندک باقیمانده برای رسیدن به توافق و در پیش بودن سناریوهای خطرناک در صورت عدم توافق می‌دانند. 

روز پنجشنبه وبگاه «دیپلماتیک» به نقل از برخی منابع امریکایی اعلام کرد که «آرین طباطبایی» مشاور ارشد دفتر کنترل تسلیحات وزارت خارجه ایالات متحده نیز به دلیل اختلاف نظر با «راب مالی» از تیم امریکا در مذاکرات وین جدا شده است. براساس ترجمه خبرگزاری فارس از این گزارش، خروج دو نفر از تیم مذاکره‌کننده امریکا در گفت‌وگوهای هسته‌ای ایران در نتیجه اختلافات سیاسی است که مدتی بین اعضای تیم امریکایی به وجود آمده است. پس از «ریچارد نفیو» معاون نماینده امریکا در امور ایران که در ماه دسامبر از تیم مذاکره‌کننده امریکا کناره‌‌گیری کرد آرین طباطبایی که به عنوان مشاور ارشد دفتر کنترل تسلیحات وزارت خارجه امریکا فعالیت دارد نیز از تیم راب مالی جدا شد و هم‌اکنون به کار خود در دفتر معاونت کنترل تسلیحات و امنیت بین‌المللی وزارت خارجه امریکا ادامه می‌دهد. منابع دیپلماتیک امریکا می‌گویند که در پاییز امسال، نفیو به این باور رسید که به جای دنبال کردن سیاست بازگشت به برجام، امریکا باید به دنبال مذاکره برای یک توافق متفاوت با ایران باشد که این باور در تضاد با سیاست‌های امریکا به رهبری راب مالی بود که بر این باور است که در صورت امکان، تلاش برای بازگرداندن محدودیت‌های برجام در کوتاه‌مدت در راستای منافع ملی امریکاست.

همزمان با این اخبار، سخنان «برت مک‌گورک»، هماهنگ‌کننده مسائل غرب آسیا در کاخ سفید درباره وضعیت مذاکرات وین از سوی رسانه‌ها به خوش‌بینانه‌ترین اظهارنظر در این زمینه تعبیر شد. براساس ترجمه خبرگزاری فارس، پایگاه آکسیوس به نقل از این مقام کاخ سفید نوشته که طرف‌ها «در آستانه توافق احتمالی» هستند اما او نمی‌خواهد درباره میزان احتمال توافق گمانه‌زنی کند. مک‌گورک در بخش دیگری از سخنانش مدعی شده که گفت‌وگوها به «نقطه پایان» نزدیک شده‌اند و ایالات متحده امریکا به زودی خواهد فهمید که آیا ایران برای بازگشت به پایبندی کامل به توافق هسته‌ای برجام آمادگی دارد یا نه.

برت مک‌گورک به‌رغم ابراز خوش‌بینی درباره احتمال حصول توافق در وین گفته که امریکا کاملا برای این احتمال که گفت‌وگوها دچار فروپاشی شده و بدون توافق به پایان برسند نیز آمادگی دارد. او در جای دیگری از سخنانش مدعی شده که دولت جو بایدن تمرکزش را بر احیای برجام قرار داده و علاقه‌ای هم به یک توافق موقت بر اساس طرح موسوم به «کمتر در برابر کمتر» ندارد.

قطر در نقش میانجی؟ 

آیا قطر نقش میانجی غیر برجامی میان ایران و ایالات متحده را بازی خواهد کرد؟ ایران می‌گوید در حال حاضر مذاکره غیرمستقیم میان تهران و واشنگتن در وین در جریان است و دو طرف نظرات خود را به شکل مکتوب به واسطه انریکه مورا، معاون مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا یا یکی از اعضای 1+4 به گوش یکدیگر می‌رسانند. با این وجود کشورهایی چون سوییس (حافظ منافع امریکا در ایران) یا عمان و قطر نیز سابقه پیام‌رسانی میان تهران و واشنگتن حتی در حوزه‌های غیرهسته‌ای مانند مسائل منطقه‌ای یا تبادل زندانیان را در کارنامه خود دارند. در چنین شرایطی زمانی که شامگاه سه‌شنبه اخباری مبنی بر دوبار تماس تلفنی وزرای خارجه ایران و قطر و کمتر از 24 ساعت بعد خبر حضور وزیر خارجه قطر در تهران منتشر شد بسیاری از گمانه‌زنی‌های رسانه‌ای حاکی از این بود که قرار است دوباره قطر نقشی در این میان ایفا کند. 

سفر «محمد بن عبدالرحمن آل‌‌ثانی»، وزیر امور خارجه قطر به تهران چند هفته پس از میزبانی از امیرعبداللهیان در دوحه در شرایط حساس منطقه‌ای صورت گرفت. تشدید تنش در پرونده یمن و حملات متقابل انصارالله یمن و امارات و عربستان سعودی زنگ‌ خطر بسیاری را درباره خارج شدن اوضاع از کمترل به صدا درآورد. این نکته در اخباری که درباره محورهای مورد بحث در سفر یک‌روزه وزیر خارجه این کشور به تهران منتشر شد هم مستتر بود. به گزارش وزارت خارجه ایران، حسین امیرعبداللهیان در این دیدار درباره تحولات منطقه گفت: «در هفته‌های اخیر شاهد افزایش تحرکات نظامی در خصوص یمن بوده‌ایم و این موارد به بازتولید جنگ در یمن و منطقه انجامیده و مسیر صلح را تخریب می‌کند.»

وزیر خارجه قطر نیز با اشاره به دغدغه مشترک با ایران در این پرونده گفت: «ما نیز نگران افزایش تنش جدید در منطقه هستیم و اعتقاد داریم بحران یمن راه‌حل نظامی ندارد و از طریق گفت‌وگو باید به راه‌حل برسند و این وضعیت به نفع هیچ‌یک از طرف‌ها نیست.»

وزیر خارجه قطر پیش از دیدار با همتای ایرانی در تهران با آنتونی بلینکن، وزیر خارجه ایالات متحده تلفنی گفت‌وگو کرد و این در حالی است که امیر قطر نیز روز 31 ژانویه دوحه را به مقصد واشنگتن به منظور دیدار با جو بایدن ترک خواهد کرد.  به گزارش «اعتماد»، تنش جدید در پرونده یمن در حالی پای امارات را به وسط میدان کشانده که تهران و ابوظبی در چندماه اخیر مسیر تنش‌زدایی و عادی‌سازی روابط را در پیش گرفته‌اند و همزمان تاریخ‌های متعددی برای برگزاری پنجمین دور از مذاکرات میان ایران و عربستان سعودی با میانجیگری عراق نیز مطرح می‌شود. از زمان آغاز بحران در یمن، کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای درگیر در این پرونده هرچند که اتهام‌هایی را متوجه ایران در حمایت از انصارالله کرده‌اند اما برای حل‌و‌فصل این بحران روی میانجیگری تهران نیز حساب ویژه باز کرده‌اند. از سوی دیگر مساله تبادل زندانیان میان ایران و امریکا و ایران و کشورهای اروپایی عضو برجام یکی از موضوعاتی است که در چند روز اخیر درباره آن اظهارنظرهای متعددی صورت گرفته است. در یک هفته اخیر، رابرت مالی، رییس هیات مذاکره‌کننده امریکا اعلام کرده بود که هرچند مسیر گفت‌وگوها برای احیای برجام و همچنین تبادل زندانیان دو مسیر جداگانه است اما برای واشنگتن احیای برجام بدون آزادی زندانیان دو تابعیتی ایرانی - امریکایی امری سخت خواهد بود. یک روز پس از این اظهارنظر، سعید خطیب‌زاده سخنگوی وزارت خارجه ایران اعلام کرد که امکان تسریع روند تبادل زندانیان در صورتی که امریکا به توافق‌های قبلی در این زمینه پایبند باشد، وجود دارد.   با توجه به زمانبندی تعدد دیدارها میان وزرای خارجه ایران و قطر و همچنین نزدیک شدن مذاکرات وین به مرحله نهایی که نیازمند تصمیم‌های سیاسی و آخرین بده و بستان‌هاست می‌توان نتیجه‌گیری کرد که هرسه موضوعات گفته‌شده می‌تواند از محورهای رایزنی‌های امیر قطر در واشنگتن باشد.