آیا سیگار کشیدن خانم‌ها نشانه مدرنیته است؟ دلیل استفاده مکرر از سیگار کشیدن در تصاویر سینمایی چیست؟

حضور پررنگ سیگار در سریال‌های شبکه نمایش خانگی، فرهنگ را بازتاب می‌دهد یا خودش دارد فرهنگ‌سازی می‌کند؟ آیا نمایش سیگار کشیدن زنان می‌تواند به‌نحوی مثبت یا ارزشمند تلقی شود که به‌شدت رواج یافته است؟ فیلمسازان برای شخصیت‌پردازی و انتقال ویژگی‌های یک کاراکتر، چه گزینه‌هایی در اختیار دارند؟ محمد کلهر، روزنامه‌نگار و منتقد گزارشی درباره این موضوع نوشته که در مهر نوشته. که در ادامه می‌خوانید.

با افول نسبی تلویزیون در سال‌های اخیر، شبکه نمایش خانگی رونق بیشتری گرفته است. افزایش تعداد سکوها هم به این مسئله کمک کرده و مخاطبان بیشتری را به این سو کشانده است؛ مخاطبانی که اغلب آنان را جوانان تشکیل می‌دهند.

با این حال، برخی کارشناسان نسبت به این موضوع ابراز نگرانی کرده‌اند، چرا که سریال‌های شبکه نمایش خانگی با ممیزی کمتری مواجه هستند و خشونت، استعمال دخانیات و مشروبات الکلی در آن‌ها بروز و ظهور بیشتری دارد. اخیراً نمایش سیگار کشیدن توسط بانوان هم افزایش چشمگیری داشته است و نمونه آن را در سریال‌های ازازیل، تاسیان و آبان شاهد هستیم.

این مورد آخر که از همه هم عجیب‌تر است، چرا که سیگار کشیدن آبان به عنوان یک زن نخبه، احتمالاً اثرات منفی بیشتری بر مخاطب نوجوان و جوان دارد.

نمایش سیگار کشیدن در سینما و تلویزیون می‌تواند تأثیرات مختلفی روی تماشاچیان داشته باشد و این موضوع به عوامل متعددی از جمله سن، شخصیت، محیط اجتماعی و زمینه فرهنگی فرد بستگی دارد. تحقیقات علمی و روان‌شناختی در این زمینه نشان داده‌اند که چنین تصاویری ممکن است به‌ویژه روی گروه‌های آسیب‌پذیر مثل نوجوانان و جوانان اثر سو بگذارد و آن‌ها را به سمت سیگار کشیدن ترغیب کند. مطالعات متعدد از جمله پژوهش‌هایی که توسط سازمان بهداشت جهانی (WHO) و مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها (CDC) انجام شده، نشان می‌دهند که قرار گرفتن در معرض تصاویر سیگار کشیدن در رسانه‌ها می‌تواند رفتار افراد را تحت تأثیر قرار دهد. به عنوان مثال، تحقیقی که در سال ۲۰۱۲ در مجله Pediatrics منتشر شد، نشان داد جوانانی که در فیلم‌ها بیشتر شاهد صحنه‌های سیگار کشیدن بودند، احتمال بیشتری داشت که خودشان سیگار را امتحان کنند.

این اثر به دلیل «عادی‌سازی» (Normalization) سیگار کشیدن و جذاب نشان‌دادن آن از طریق شخصیت‌های محبوب یا موقعیت‌های خاص است. سازوکار اثرگذاری این نمایش‌ها می‌تواند از طریق تئوری یادگیری اجتماعی (Social Learning Theory) توضیح داده شود. طبق این نظریه، افراد، به‌ویژه جوان‌ترها، از طریق مشاهده رفتار دیگران (مثل بازیگران معروف) یاد می‌گیرند و ممکن است آن را تقلید کنند، به‌خصوص اگر این رفتار با پاداش‌های اجتماعی مثل جذابیت، قدرت یا پذیرش همراه باشد.

با این حال، تأثیر آن روی هر فرد یکسان نیست. بزرگسالانی که آگاهی بیشتری دارند یا تجربه شخصی متفاوتی با سیگار دارند، ممکن است کمتر تحت تأثیر قرار گیرند. همچنین، قوانین و فرهنگ محلی نقش مهمی ایفا می‌کند؛ در کشورهایی که تبلیغات سیگار ممنوع است یا آموزش عمومی درباره مضرات آن قوی‌تر است، تأثیر این نمایش‌ها ممکن است کمتر باشد.

در اتحادیه اروپا، ممنوعیت تبلیغات سیگار تحت دستورالعمل محصولات دخانی (Tobacco Products Directive) و مقررات مرتبط اعمال شده و تبلیغات سیگار در تلویزیون از سال ۲۰۰۳ به‌طور کامل در همه کشورهای عضو اتحادیه اروپا ممنوع است. تبلیغات سیگار در مطبوعات، بیلبوردها و حامیان مالی رویدادها هم ممنوع است، مگر در موارد خاص مثل فروشگاه‌های تخصصی دخانیات. تبلیغات مستقیم سیگار در پلتفرم‌های دیجیتال هم ممنوع است، ولی اجرای این قانون به دلیل ماهیت جهانی اینترنت چالش‌برانگیز بوده و گاهی تخلفاتی دیده می‌شود.

در آمریکا، ممنوعیت تبلیغات سیگار قدمت بیشتری دارد و از ۲ ژانویه ۱۹۷۱ تبلیغات سیگار در تلویزیون و رادیو کاملاً ممنوع شد. اما تبلیغات در بیلبوردها و مجلات تا حدی آزاد بود تا اینکه از سال ۱۹۹۸ محدودیت‌ها شدیدتر شد. در اینترنت هم مثل اروپا، تبلیغات آنلاین سیگار تحت ایالتی محدود شده است.

دلیل استفاده مکرر از سیگار کشیدن در تصاویر سینمایی چیست؟

در سریال‌های شبکه نمایش خانگی ایران، مثل خیلی از آثار نمایشی دیگر در دنیا، سیگار کشیدن گاهی به عنوان یک ابزار روایی یا بصری استفاده می‌شود. اما دلیل تکرار آن چیست؟

۱. سیگار کشیدن می‌تواند نوعی میانبر برای نشان‌دادن شخصیت‌پردازی باشد. مثلاً یک کاراکتر عصبی، خسته، یا مرموز را با یک نخ سیگار در دستش سریع‌تر به مخاطب معرفی می‌کنند. این یک کلیشه است که از قدیم در فرهنگ بصری سینما و تلویزیون رواج داشته.

۲. ممکن است به واقعیت اجتماعی هم ربط داشته باشد. یعنی سیگار کشیدن میان برخی قشرها رایج است و نمی‌توان آن را منکر شد و شاید سازنده‌ها می‌خواهند این مسئله را به شکلی واقع‌گرایانه نشان بدهند، هرچند گاهی اغراق‌شده به نظر بیاید.

۳. جنبه تجاری و جذب مخاطب هم می‌تواند دخیل باشد. سیگار کشیدن در بعضی صحنه‌ها ممکن است به کاراکترها حس «کول» بودن یا جذابیت بدهد که موجب جلب‌توجه برخی مخاطبان می‌شود.

تأثیرات فرهنگی نمایش سیگار چیست؟

تأثیرات فرهنگی سیگار موضوعی گسترده‌ست که در جوامع مختلف از جمله ایران می‌تواند جنبه‌های متفاوتی داشته باشد:

۱. نماد و هویت فرهنگی: سیگار گاهی به عنوان یک نماد از سبک زندگی، فردگرایی یا حتی اعتراض مصرف می‌شود. مثلاً در فیلم‌های کلاسیک یا ادبی، سیگار کشیدن با روشنفکری یا اندیشه‌های متفاوت گره خورده است. ردپای این تصور هنوز هم در ناخودآگاه مخاطب ایرانی وجود دارد و در سریال‌های تاریخ معاصر، معمولاً برای القای یک حس خاص استفاده می‌شود. گاهی هم برای شکستن تابوها یا نشان دادن یک شخصیت «خارج از چارچوب» استفاده می‌شود.

۲. تأثیر رسانه‌ها و عادی‌سازی: رسانه‌ها، از جمله سریال‌های شبکه نمایش خانگی، نقش بزرگی در شکل دادن به نگاه فرهنگی به سیگار دارند. وقتی سیگار کشیدن مدام در موقعیت‌های جذاب یا احساسی نشان داده می‌شود (مثلاً در لحظه‌های تنش، تفکر عمیق یا حتی معاشرت‌های صمیمی)، ناخودآگاه این رفتار عادی و حتی مطلوب جلوه می‌کند. در کشور ما که محدودیت‌های تبلیغاتی برای سیگار وجود دارد، این حضور در رسانه‌ها می‌تواند به نوعی جایگزین تبلیغات شود.

۳. تضاد فرهنگی و تغییر هنجارها: در ایران پارادوکس جالب وجود دارد؛ از یک سو سیگار کشیدن در فضاهای عمومی یا سنتی ممکن است با نگاه منفی همراه باشد و از نظر اجتماعی مذموم دانسته شود؛ از سوی دیگر در بعضی خرده‌فرهنگ‌ها یا قشرهای مرفه شهری، نشانه مدرنیته تلقی شود. این موضوع می‌تواند هنجارهای اجتماعی را هم تحت تأثیر قرار دهد. یعنی تکرار این رفتار در رسانه‌ها می‌تواند به مرور هنجارها را تغییر دهد و این کار رول به عنوان یک رفتار قابل قبول یا حتی «باحال» جا بیندازد.

۴. تأثیرات جهانی و تقلید: سینمای هالیوود و فیلم‌های غربی هم بی‌تأثیر نیستند. سیگار کشیدن در فیلم‌ها و سریال‌های خارجی، به ویژه در فیلم‌های نوآر یا درام‌های جنایی، یک الگوی بصری قوی ساخته که سینماگران ایرانی هم گاهی از آن تقلید می‌کنند.

آیا نمایش سیگار کشیدن زنان ارزشمند تلقی می‌شود؟

آیا نمایش سیگار کشیدن زنان در رسانه‌ها یا جامعه می‌تواند به‌نحوی مثبت یا ارزشمند تلقی شود؟ پاسخ به این پرسش به زمینه و دیدگاه بستگی دارد؛ در دیدگاه فرهنگی و سنتی در بسیاری از جوامع از جمله ایران، سیگار کشیدن (چه توسط زنان و چه مردان) اغلب به‌عنوان عادتی ناسالم یا ناپسند یاد می‌شود. در این چارچوب، نمایش سیگار کشیدن زنان نه‌تنها فضیلتی ندارد، بلکه ممکن است با هنجارهای سنتی یا اجتماعی سازگار نباشد و حتی مورد نقد قرار گیرد.

در دنیای هنر، مثل فیلم، تئاتر یا ادبیات، سیگار کشیدن گاهی به‌عنوان ابزاری برای شخصیت‌پردازی یا انتقال حس و حال استفاده می‌شود. مثلاً ممکن است نشان‌دهنده استقلال، شورش یا پیچیدگی یک شخصیت زن باشد. در این حالت، فضیلت آن در هدف هنری نهفته است، نه در خود عمل سیگار کشیدن. اما از منظر پزشکی و علمی، سیگار کشیدن مضر است و هیچ فضیلتی در ترویج آن (برای زنان یا مردان) وجود ندارد، چون به سلامتی آسیب می‌زند.

جایگزین سیگار کشیدن در سکانس‌ها چیست؟

فیلمسازان برای شخصیت‌پردازی و انتقال ویژگی‌های یک کاراکتر به‌ویژه زن گزینه‌های متنوع و خلاقانه‌ای به‌جای سیگار کشیدن در اختیار دارند. این جایگزین‌ها می‌توانند به همان اندازه گویا و قدرتمند باشند و در عین حال از کلیشه‌ها دوری کنند. در اینجا چند پیشنهاد ارائه می‌شود:

۱. استفاده از اشیا نمادین: به‌جای سیگار می‌توان از یک شیء خاص مثل یک قلم، کتاب، ساعت یا حتی یک جواهر استفاده کرد که نشان‌دهنده شخصیت، گذشته یا احساسات کاراکتر باشد. مثلاً زنی که مدام با یک دفترچه یادداشت بازی می‌کند، می‌تواند نشان‌دهنده ذهن جست‌وجوگر یا درون‌گرای او باشد.

۲. حرکات بدنی و زبان بدن: شیوه راه رفتن، نگاه کردن، یا عادت‌های کوچک مثل پیچاندن مو (مانند آنچه افسر پلیس در «خانه کاغذی» انجام می‌داد) یا ضربه زدن با انگشت روی میز می‌تواند ویژگی‌هایی مثل عصبی بودن، اعتماد به نفس یا تأمل را نشان دهد.

۳. دیالوگ و لحن: نوع صحبت کردن، انتخاب کلمات یا حتی سکوت‌های معنادار می‌تواند عمق شخصیت را منتقل کند. مثلاً یک زن با طنز تلخ یا جملات کوتاه و برنده می‌تواند همان حس جسارت یا استقلال را منتقل کند که سیگار گاهی به‌دنبال نشان دادن آن است.

۴. رنگ و لباس: انتخاب رنگ‌های خاص، سبک پوشش یا تغییر ظاهر در طول فیلم می‌تواند نشان‌دهنده تحول، شورش یا هویت کاراکتر باشد. مثلاً پوشیدن یک کت قرمز در میان جمعی خاکستری‌پوش، می‌تواند نماد سرپیچی یا فردیت باشد.

۵. تعامل با محیط: رابطه کاراکتر با اطرافش، مثل مرتب کردن وسواس‌گونه وسایل یا نگاه کردن طولانی به پنجره، می‌تواند احساسات درونی یا وضعیت روانی او را نشان دهد.

۶. فعالیت یا سرگرمی خاص: به‌جای سیگار، می‌توان کاراکتر را در حال انجام کاری مثل نقاشی، نواختن ساز، یا حتی نوشیدن چای با دقت و آداب خاص نشان داد که لایه‌هایی از شخصیتش را آشکار کند.

۷. فلاش‌بک یا نمادهای بصری: استفاده از تصاویر کوتاه از گذشته یا نمادهایی مثل پرنده در قفس، باران، یا آینه می‌تواند به‌صورت غیرمستقیم داستان و احساسات کاراکتر را بیان کند.

هر کدام از این روش‌ها می‌توانند جایگزینی خلاقانه و معنادار برای سیگار باشند و به فیلمساز اجازه دهند بدون تکیه بر کلیشه‌ها، شخصیت‌پردازی عمیق‌تری ارائه دهد. استفاده از نمادها به او اجازه می‌دهد بدون نیاز به توضیح مستقیم، داستان را عمیق‌تر کند و مخاطب را به تفکر وادارد. نمادها این امکان را می‌دهند که فیلمساز به‌جای تکیه بر چیزی مثل سیگار (که ممکن است کلیشه‌ای یا محدود به زمینه خاصی باشد)، داستانی بصری و چندلایه خلق کند.