زندگی ۲ دلاری؛ چند هزار ایرانی زیر خط فقر مطلق هستند؟

با بی‌ثباتی وضعیت اقتصادی و جهش تورم در سال ۹۷ در نتیجه خروج آمریکا از برجام، تعداد افراد زیر خط فقر دوباره افزایش یافته، زیرا اثر کمکی یارانه‌های معیشتی با این اوصاف کم شده است.

با افزایش یارانه‌ها توسط دولت سیزدهم، تعداد جمعیت زیر خط فقر مطلق نسبت به چند سال اخیر کاهش یافته است. با اتفاق، قدرت خرید خانوار‌های کم درآمد افزایش یافته و توانسته‌اند کالا‌های اساسی مورد نیاز خود را تا حدودی تامین کنند.

به طور کلی در ایران پرداخت یارانه نقدی یک تنفس مصنوعی به جمعیت زیر خطر فقر می‌دهد و در کوتاه مدت اثرگذار است، اما با مرور زمان تورم این اثر حمایتی را از بین می‌برد.

تعریف خط فقر مطلق طبق استاندارد‌های جهانی

بانک جهانی در سال ۲۰۲۲ خط فقر مطلق جهانی را بر حسب برابری قدرت خرید (ppp) کشور‌ها ۲.۱۵ دلار در روز مشخص کرده است. به عبارتی دیگر، افرادی که هزینه روزانه آن‌ها کمتر از ۲.۱۵ دلار باشد، در فقر مطلق به سر می‌برند و در تامین نیاز‌های اولیه خود دچار مشکل هستند.

خط فقر مطلق به حداقل سطح درآمدی اشاره دارد که برای تأمین نیاز‌های اساسی زندگی یک فرد یا خانوار کافی است. این نیاز‌ها شامل غذا، آب آشامیدنی سالم، مسکن، آموزش اولیه و خدمات بهداشتی ضروری می‌شود. هزینه مسکن معمولا بخش عمده‌ای از این نسبت را شامل می‌شود. به همین دلیل، قیمت مسکن به عنوان شاخصی برای تعیین خط فقر مطلق در نظر گرفته می‌شود.

با استفاده از این شاخص مطلق می‌توان نشان داد چه کشور‌هایی از منظر بین‌الملل زیر خط فقر زندگی می‌کنند. البته ممکن است فقر درون کشور‌های در حال توسعه یا توسعه یافته به گونه متفاوتی تعریف شود. بر اساس آخرین آمار منتشر شده توسط مرکز آمار، در سال ۱۴۰۱ از جمعیت ۸۴ میلیون و ۷۰۰ هزار نفری کشور، ۳۴۷ هزار و ۲۷۰ نفر زیر خط فقر مطلق جهانی زندگی می‌کنند.

روند جمعیت زیر خط فقر ایران

در سال ۸۴، ۵۲۷ هزار نفر از جمعیت کشور در فقر مطلق زندگی می‌کرده‌اند. این روند تا سال ۸۸ صعودی بوده و در این سال به قله خود در ۶۸۸ هزار نفر رسیده است. با روی کار آمدن دولت دهم، پرداخت یارانه‌های نقدی از اواخر سال ۸۹ آغاز شده است. یارانه ۴۵ هزار و ۵۰۰ تومانی قدرت خرید دهک‌های پایین درآمدی را به طور قابل توجهی بالا برد. به طوری که در سال ۹۱ تعداد افراد زیر خط فقر مطلق به حداقل خود در حدود ۶۱ هزار نفر رسیده است. البته در این آمار جای سوال باقیست، زیرا پس از مدتی، با افزایش چشمگیر نرخ ارز و تورم، اثر مثبت یارانه‌ها بر معیشت خانوار‌های کم درآمد کاهش یافت.

با روی کار آمدن دولت یازدهم، ۹۲ هزار نفر از مردم کشور با فقر مطلق دست و پنجه نرم می‌کردند. تا سال ۹۶، با وجود توافق برجام و وضعیت خوب اقتصادی، تعداد جمعیت زیر خط فقر مطلق پایدار و در حدود ۲۰۰ هزار نفر بوده است.

در سال ۹۷، با خروج آمریکا از برجام، تضعیف اقتصاد و افزایش شدید نرخ ارز، تعداد بیشتری از مردم به زیر خط فقر مطلق فرو رفتند. به طوری که، جمعیت زیر خط فقر مطلق از ۲۱۹ هزار نفر در سال ۹۶ به ۴۱۸ هزار نفر در سال ۹۷ رسیده است. با ادامه این روند و شروع بحران کرونا، این آمار در سال ۹۹ به ۶۵۹ هزار نفر رسیده که بعد از سال ۸۸ بیشترین مقدار ثبت شده است.

اثر یارانه‌های نقدی بر جمعیت فقیر کشور

سیر افزایشی جمعیت زیر خط فقر مطلق از سال ۹۲ تا ۹۷ به دلیل ثابت بودن مقدار یارانه نقدی و عدم تناسب آن با نرخ تورم بوده است. در این دوره یارانه نقدی ۴۵ هزار ۵۰۰ تومان بوده، در حالی که افزایش نرخ تورم و ارز باعث شده تا قدرت خرید دهک‌های پایین درآمدی بیش از پیش کاهش یابد. از سال ۹۸، مقدار یارانه به ۱۰۰ هزار تومان افزایش یافته، که باز هم به دلیل شرایط بی‌ثبات اقتصادی و بالا بودن نرخ ارز و تورم، جمعیت زیر خط فقر مطلق افزایش یابد.

در سال ۱۴۰۰، جمعیت زیر خط فقر به ۶۰۵ هزار نفر کاهش یافته و در سال ۱۴۰۱ به ۳۴۷ هزار نفر رسیده است. از دلایل اصلی آن، افزایش یارانه‌های نقدی توسط دولت سیزدهم است. بر این اساس، خانوار‌های دهک‌های اول تا سوم به ازای هر نفر ۴۰۰ هزار تومان و خانوار‌های دهک چهارم تا نهم ۳۰۰ هزار تومان یارانه دریافت می‌کنند.

بررسی‌ها نشان می‌دهد افزایش یارانه‌های نقدی موجب کاهش جمعیت زیر خط فقر مطلق جهانی شود و قدرت خرید خانوار‌های کم درآمد تا حدودی افزایش یابد. این نشان می‌دهد خانوار‌های دهک‌های درآمدی پایین‌تر توانسته‌اند با کمک یارانه‌های نقدی مقدار بیشتری از نیاز‌های اساسی خود را تامین کنند. به طور کلی، روند جمعیت زیر خط فقر مطلق در کشور متناسب با پرداخت یارانه‌های نقدی و افزایش آن‌ها تغییر کرده است.