هیأت ایران در یونسکو روایت کرد
سنگ‌هایی در مسیر ثبت جهانی «هگمتانه»!
اعضاء هیأت ثبت پرونده «هگمتانه» در یونسکو، فرآیند ثبت این پرونده را در عرصه‌ای که با زورآزمایی و رقابت برخی کشورها و سنگ‌اندازی‌های پروژه‌های شهری در همدان مواجه شده بود، سخت و پیچیده توصیف کردند.
نشست روایت ثبت جهانی «هگمتانه»، با حضور علی دارابی ـ قائم مقام وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و معاون میراث فرهنگی کشور ـ، عبدالرسول وطن‌دوست ـ مشاور امور بین‌الملل معاون میراث فرهنگی ـ، احمد پاکتچی ـ سفیر ایران در یونسکو ـ، محمدحسن طالبیان ـ معاون پیشین میراث‌فرهنگی کشور ـ، مصطفی پورعلی ـ مشاور قائم مقام وزیر و معاون میراث‌فرهنگی کشور ـ و علیرضا ایزدی ـ مدیرکل ثبت و حریم آثار و حفظ و احیاء میراث معنوی و طبیعی ـ از اعضاء هیأت ثبت جهانی پرونده «هگمتانه»، دوشنبه ۱۵ مردادماه در موزه ملی ایران برگزار شد.
در این نشست مهرداد ملک‌زاده، باستان‌شناسی که در تپه هگمتانه مدت‌ها کاوش و پژوهش داشته است و جبرئیل نوکنده، رئیس موزه ملی ایران نیز حضور داشتند.
علیرضا ایزدی، مدیرکل ثبت حریم و آثار و حفظ و احیاء میراث معنوی و طبیعی کشور در نشست روایت ثبت «هگمتانه» در یونسکو که دوشنبه ۱۵ مردادماه در موزه ملی برگزار شد، ثبت جهانی هگمتانه را کاری سخت و زمان‌بر توصیف کرد و با یادی از باستان‌شناسانی که روی تپه هگمتانه کاوش و پژوهش کرده‌اند از جمله محمدرحیم صراف آذرنوش، محمدی‌فر و ملک‌زاده، گفت: هگمتانه قلب روایتگر ایران فرهنگی بزرگ است و بار سنگینی برای چیستی و کیستی ایران زمین به دوش می‌کشد. نام هگمتانه ۲۶ سال در فهرست موقت یونسکو بود تا سرانجام ثبت شد و امروز آغاز راه شهرداری و وزارت راه و شهرسازی برای حفاظت و حریم هگمتانه است.
مبارزه‌هایی که برای ثبت جهانی آثار ایران می‌شود
احمد پاکتچی، سفیر دائم ایران در یونسکو که پیش از بررسی پرونده ایران در چهل و ششمین کمیته میراث جهانی یونسکو، نامه پایان ماموریت او با امضا وزیر علوم، تحقیقات و فناوری در فضای مجازی و برخی رسانه‌ها منتشر شده بود، با بیان اینکه همچنان با عنوان سفیر دائم ایران در یونسکو فعالیت دارم، مسیر دیپلماتیک ثبت جهانی پرونده هگمتانه را توضیح داد و گفت: کاری که در ثبت جهانی هگمتانه صورت گرفت شبیه ناوبری یک کشتی بود. در ثبت جهانی آثار اصلا اینطور نیست که با خط مستقیم مواجه باشیم. نیاز به هوشمندی دارد. این پرونده نمونه‌ای از کار تیمی بود و توانایی‌های مدیریتی، دیپلماتیک و فنی در آن مطرح بود.
او اضافه کرد: این نوع ثبت‌ها (ثبت پرونده هگمتانه) پایان شیرینی دارد اما پشت آن چالش و مبارزه تمام عیار است. کلمه «جنگ» را به کار نمی‌برم، چون دشمن در مقابل ما قرار ندارد اما شاهد یک زورآزمایی هستیم. ما با کمیته‌ای مواجهیم که ۲۱ کشور عضو آن هستند که بعضی از آنها ممکن است اصلا روابط سیاسی خوبی با ایران نداشته باشند و بعضی از این کشورها هم با ایران رقابت دارند. طبیعتاً در عرصه رقابت کار آسان نخواهد بود.
پاکتچی گفت: ما برای اینکه فقط پروژه هگمتانه را پیش ببریم با ۲۰ کشور در پاریس ملاقات کردیم و تنها کشوری که ملاقات نکردیم جامائیکا بود که در پاریس نماینده نداشت و در دهلی هم با تعدادی دیگر ملاقات کردیم. بعد از این مذاکرات نماینده یکی از کشورها برای طرح پرونده ایران در کمیته میراث جهانی یونسکو اعلام آمادگی کرد، که در روز اجلاس کنار کشید. بعضی از این کشورها صراحتا می‌گفتند از ما انتظار کمک نداشته باشید. وقتی هگمتانه با اجماع نمایندگان ثبت شد، نماینده یکی از کشورها به ما گفت معلوم است هنوز دیپلماسی ایران، پرقدرت کار می‌کند.
سفیر ایران در یونسکو در ادامه ثبت‌های زنجیره‌ای از جمله پرونده «راه آهن» و یا «کاروانسرای ایران» را جزو پروژه‌های سخت و سنگین دانست و افزود: ممکن است خیلی‌ها فکر کنند ثبت پرونده‌های زنجیره‌ای، کاری عادی است ولی به عنوان سفیر ایران در یونسکو می‌گویم که این پروژه‌ها اصلا عادی نیستند. البته این کار دلیل عقلایی دارد، اختصاص سهمیه یک ثبت در سال برای کشورهای کوچک با پیشینه تاریخی اندک در مقابل کشورهایی با پیشینه تاریخی طولانی همچون ایران، چین و مصر واقعا عدالت عجیبی است و راهکار ما برای آن ثبت‌های زنجیره‌ای بوده است. هرچند وجود این تجربه مهم دو اشکال را دارد، نخست تشدید رقابت‌هاست و مسأله دیگر اشکالات فنی است که از سوی موسسه ایکوموس (شورای جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی) پیش می‌آید. شاید اگر فقط یک ساختمان و یا بنا برای ثبت پیشنهاد شود این پیچیدگی‌ها و مشکلات پیش نیاید. البته این نوع پرونده‌های زنجیره ای صرفا مختص به ایران نیست، ولی ایران رکورددار آن است.
پاکتچی با بیان اینکه در فضای یونسکو پیش از قوانین، سوابق حرف اول را می‌زند، اظهار کرد: دو مرحله‌ای کردن ثبت پرونده‌هایی مشابه هگمتانه، راه نجاتی برای پرونده‌های سخت و پیچیده است و امتیاز مثبتی برای ایران به حساب می‌آید که در موارد مشابه می‌تواند کمک کند.
با تمام جفاهایی که به همدان شد می‌توان آن را به پرونده هگمتانه اضافه کرد
محمدحسن طالبیان، معاون پیشین میراث فرهنگی کشور و عضو هیأت ثبت جهانی پرونده هگمتانه در یونسکو با قدردانی از تمام باستان‌شناسان ایرانی و خارجی که در کاوش‌های تپه هگمتانه نقش داشتند، از جمله صراف، آذرنوش، هژبری و ملک‌زاده و همچنین دکتر مهیار که در آزادسازی حریم تپه هگمتانه تلاش کرد، فرایند ثبت این پرونده را در شش سال گذشته و از زمانی که هگمتانه به فهرست میراث در انتظار یونسکو راه یافت، تشریح کرد و گفت: موضوعی که همیشه دنبال می‌کردیم «حفاظت» است. وفاق ملی و مشارکت مردم برای ما خیلی مهم است. بسیاری از این پرونده‌ها از این جهت موفق بودند و باید از این منظر به مردم همدان تبریک گفت. اگرچه سال‌هاست که به همدان و بافت تاریخی آن جفا کرده‌ایم و اتفاقات خیلی بدی افتاده است. اکنون کل بافت تاریخی شهر همدان در حریم پرونده یونسکو ثبت شده است و همه ما وظیفه داریم برای کل محدوده بافت همدان برنامه حفاظت داشته باشیم.
او با چالش‌های داخل شهر همدان و خیابان‌کشی در عرصه هگمتانه اشاره کرد و افزود: سال ۱۳۹۹ که ضوابط اختصاصی شهرها و بافت‌های تاریخی را تدوین شد، با همه مشکلات و به سرعت آن را ابلاغ کردیم تا جلوی برخی اقدامات گرفته شود ولی استنکاف نکردن شهرداری برای ما معضل بود، آنها ضوابط اختصاصی را ندید می‌گرفتند. آنچه کمک کرد مطرح شدن پیشنهاد ثبت جهانی پرونده «منظر فرهنگی تاریخی همدان» بود که خوشبختانه همه مسئولان شهری برای آن توافق کردند و کار بزرگی انجام شد. ببینید که نوشتن یک پرونده جهانی می‌تواند چه اثرات مهمی به دنبال داشته باشد.
با وجود همه مشکلات و جفاهایی که در شهر همدان شده است اما می‌توان این بخش را اصلاح و تکمیل کرد و در قالب یک پرونده جدید و یا به عنوان بخش الحاقی به پرونده هگمتانه مطرح کرد
طالبیان با اشاره به اینکه مرکز تاریخی همدان در حریم پرونده هگمتانه ثبت شده است، درباره الحاق آن به این پرونده در آینده، اظهار کرد: با وجود همه مشکلات و جفاهایی که در شهر همدان شده است اما می‌توان این بخش را اصلاح و تکمیل کرد و در قالب یک پرونده جدید و یا به عنوان بخش الحاقی به پرونده هگمتانه مطرح کرد.
عبدالرسول وطن‌دوست، مشاور امور بین‌الملل معاون میراث فرهنگی و عضو هیأت ثبت جهانی پرونده هگمتانه در یونسکو از چالش‌های ثبت این پرونده در یونسکو سخن گفت و یادآور شد: نظر ایکوموس بر این بود که پرونده «دیفر» (بازگشت داده و اصلاح اساسی) شود که در این بخش با نظر ایکوموس موافق نیستم. فکر می‌کنم کارشناس این شورا اشتباه کرده بود؛ چرا که در چند بخش‌هایی از گزارش ایکوموس آمده است که هگمتانه دارای ارزش جهانی است و درباره یکپارچگی و وضعیت حفاظت آن مثبت نگاه کرده بود اما در نهایت در گزارش ایکوموس آمده است که مرکز همدان در حال حاضر دارای ارزش‌های جهانی و اتصالات تاریخی و فرهنگی با هگمتانه نیست. تصور ما این است که ایکوموس به دلیل اشتباه تاریخی چنین نگاهی داشته است. از طرفی ایکوموس مشاور یونسکو است و نظر آن برای یونسکو قابل قبول است، بنابراین باید برای آن برنامه می‌داشتیم، پس در سند اصلاحی که برای ایکوموس فرستادیم تاکید کردیم که ایران آمادگی دارد تپه هگمتانه را ثبت جهانی کند و بقیه پرونده (مرکز تاریخی همدان) را پس از مطالعات بیشتر به پرونده هگمتانه الحالق کند. ایکوموس هم برخورد مثبتی داشت.
او اضافه کرد: در مذاکراتی هم که داشتیم تاکید شد که تپه هگمتانه پایتخت ماد است و یکی از سرچشمه‌های تمدن پارسی به شمار می‌آید و مدارک زیادی وجود دارد که «کوروش» بخشی از جوانی خود را در هگمتانه گذرانده است، اگرچه ایران برای نظر ایکوموس اعتبار قائل است اما انتقاد داریم که ارتباط تاریخی بین تپه و مرکز تاریخی شهر برقرار است ولی آمادگی داریم نظر ایکوموس را بپذیریم و بقیه را برای پرونده جدید و یا الحاق در پرونده هگمتانه بگذاریم. افزون‌بر اینها تاکید کردیم پرونده هگمتانه باید سریع‌تر در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گیرد تا امکاناتی را برای حفاظت بگذارد.
وطن‌دوست ادامه داد: زمانی که هیأت ایران به دهلی نو رسید اولین جلسه را با ایکوموس گذاشتیم و یک بار دیگر موضع ایران را روشن کردیم و ایکوموس هم پذیرفت. امیدوارکننده بود، هرچند تصمیم نهایی با اعضا کمیته میراث جهانی بود. با تمام اعضاء کمیته هم صحبت شد. قرار بود نماینده قزاقستان پرونده شروع‌کننده بحث درباره پرونده ایران باشد که به دلایلی منصرف شد اما قطر پذیرفت هرچند تغییر «دیفر» به ثبت کار سختی است و این نتیجه همیاری، همکاری و اثبات حرف صحیح علمی بود.
این کارشناس میراث فرهنگی گفت: در جایی خوانده بودم پرونده هگمتانه در نتیجه چانه‌زنی ثبت شده است. این موضوع را قبول ندارم، چون اصلا با ایکوموس نمی‌شود چانه‌زنی کرد و حرف ایران علمی بود، به همین دلیل کشورهایی چون ایتالیا، ژاپن، کره جنوبی و مکزیک از اصلاحیه پیشنهادی قطر استقبال کردند. البته مدیر اجلاس کمیته میراث جهانی خیلی کمک کرد، به گونه‌ای که در جریان طرح پرونده، نمایندگان لبنان و بلژیک مشکل داشتند که البته به پرونده ما مربوط نبود و به ایکوموس ایراد گرفته بودند که چرا درباره کشورهای مختلف نظرات مختلفی دارد و ایکوموس پاسخی داد که ما را نگران کرد، ولی مدیریت آقای «شارما» در چهل و ششمین کمیته میراث جهانی توانست پرونده هگمتانه را از مسیر ناهموار گذر دهد. روز آخر سفیر یونان به هیأت ما گفت شما یک تیم رویایی دارید و باید به آن توجه کنند و اگر من جای مقامات ایران بودم به این تیم یک جایزه مدنی می‌دادم.
احمد پاکتچی، نماینده سفیر ایران در یونسکو در ادامه این اظهارات و برای شفاف‌سازی درباره همراهی نمایندگان برخی کشورها، گفت: کشوری که قرار بود از ما حمایت کند قزاقستان بود اما پرونده‌های این کشور در کمیته یونسکو خوب پیش نرفت و نماینده قزاقستان به ما گفت "من عقب نکشیدم و اگر بخواهید همچنان هستم ولی به نظرم بهتر است کشور دیگری پرونده ایران را مطرح کند" البته نماینده قزاقستان در ادامه به قطر پیوست و اصلاحیه پرونده ایران از سوی این دو کشور مطرح شد.
علیرضا ایزدی، مدیرکل ثبت حریم و آثار و حفظ و احیاء میراث معنوی و طبیعی کشور در ادامه این سخنان نیز به موضوع چانه‌زنی در پرونده هگمتانه اشاره کرد و گفت: نمی‌دانم چه کسی این واژه را وارد ادبیات ثبت کرد. ما باید برای تلاش همه حرمت قائل باشیم. در آن اجلاس، خرید کالا انجام نمی‌دادند که چانه‌زنی کنیم.
