معمای تکذیب «توافق موقت» از سوی ایران و آمریکا

اولین دلیل به ماهیت این مذاکرات بازمی‌گردد که از طریق کانال محرمانه و غیررسمی انجام می‌شود. محرمانگی اصل بنیادین برای پیشرفت در چنین مذاکراتی است؛ چراکه دست طرفین را برای بده‌بستان امتیازات بازتر می‌کند. بر پایه همین منطق، تکذیبیه‌های روزهای اخیر کاملا طبیعی است. اما دلیل دوم به پاتک اسرائیلی‌ها بازمی‌گردد؛ کابینه نتانیاهو ظرف روزهای گذشته با درز اطلاعات به رسانه‌های اسرائیلی تلاش کرده است که به ماهیت محرمانه این مذاکرات آسیب جدی وارد کند و هزینه هرگونه توافق با تهران را افزایش دهد. بنابراین تکذیبیه‌های اخیر می‌تواند ناظر بر همین مساله باشد. اما دلیل احتمالی دیگر را می‌توان به تداوم برخی اختلاف‌نظرها درباره محتوای مذاکرات ارجاع داد که حداقل باعث می‌شود نهایی شدن توافق در آینده نزدیک تقریبا دشوار شود.

بحث توافق موقت که هفته‌های گذشته بارها در فضای رسانه‌ای مطرح شده بود، اواخر هفته گذشته رویترز و میدل ایست آی، جزئیات بیشتری را از توافق محتمل ایران و آمریکا منتشر کردند. جزئیاتی که البته به سرعت از سوی دولت آمریکا تکذیب شد و نمایندگی ایران در سازمان ملل نیز هرگونه توافق موقت با آمریکا را که جایگزین برجام باشد، رد کرد. از فحوای خبرها، اظهارنظرها و تکذیب‌ها سه نکته قابل اشاره است. اول اینکه مدل برجام مورد مذاکره قرار گرفته در سال گذشته دیگر در دستورکار آمریکا نیست، دوم در جزئیات توافق موقت هنوز اختلاف وجود دارد و نهایی نشده و سوم اینکه تکذیب‌ها نیز حکایت از نقش نیروهای برهم زننده هرگونه توافق به‌ویژه در شکل کانال محرمانه را نشان می‌دهد.

اینکه ایران و غرب نهایتا در کدام مسیر قدم برخواهند داشت، مبهم و در حال پیچیده شدن است. روز پنج‌شنبه ۹ ژوئن- ۱۸ خرداد میدل ایست‌آی در گزارشی مدعی شد که ایران و ایالات‌متحده در حال نزدیک شدن به یک توافق موقت هستند که در برابر کاهش فعالیت‌‌‌های غنی‌‌‌سازی ایران، گشایشی را در برخی از تحریم‌‌‌ها فراهم می‌آورد. این منبع خبری ادعا کرد که این مذاکرات به طور مستقیم در خاک آمریکا برگزار شده‌‌‌ که تحولی قابل‌توجه در روند دیپلماتیک میان دو کشور است. امیر سعید ایروانی، سفیر ایران در مقر سازمان ملل متحد در نیویورک، رهبری هیات مذاکره ایران را بر عهده داشته است. از طرف آمریکا هم رابرت مالی، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران، در چند نشست مستقیم با ایروانی گفت‌وگو کرد.

در ادامه گزارش ادعا شده که مذاکرات پیشرفت قابل‌توجهی داشته و دو طرف به یک توافق موقت رسیده‌‌‌اند که جزئیات آن به مقام‌های ارشد دو کشور ارائه خواهد شد. در چارچوب این توافق، ایران متعهد می‌شود که فعالیت‌‌‌های غنی‌‌‌سازی اورانیوم ۶۰‌درصد و بالاتر خود را متوقف کند و به همکاری با سازمان بین‌المللی انرژی اتمی برای نظارت و تایید برنامه هسته‌‌‌ای خود ادامه دهد.در برابر، به تهران اجازه داده می‌شود که روزانه تا یک میلیون بشکه نفت صادر کند و به درآمد آن و نیز دیگر منابع مسدود شده‌اش در خارج از کشور دسترسی داشته باشد مشروط بر آنکه این منابع انحصارا برای خرید مجموعه‌‌‌ای از کالاهای اساسی شامل غذا و دارو هزینه شوند.

میدل ایست‌آی مدعی است که علاوه بر مذاکرات دوجانبه بین ایران و ایالات متحده، قطر هم نقش تسهیل‌کننده‌ای میان دو طرف داشته و در حل مسائل مربوط به بانکداری که به عنوان یک نقطه اصلی اختلاف ظاهر شده بود، کمک کرده است. میدل ایست‌آی از رابرت مالی و نیز وزارت خارجه قطر، درخواست کرده که در زمینه این گزارش نظر دهند. ایروانی جزئیات این توافق را به تصمیم‌گیران ارشد در تهران منتقل کرده تا به تایید برسد. میدل ایست‌آی در پایان ادعا کرده است: در گذشته، مقام‌های ایرانی با چنین توافق موقتی مخالفت کرده بودند به‌ویژه در طول سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۱ که دومین دوره ریاست جمهوری حسن روحانی بود. رابرت مالی به ایرانی‌ها گفته است که جو بایدن دیگر قصد بازگشت به برجام در آن شکل اولیه‌اش را ندارد. مالی همچنین هشدار داده که اگر ایران غنی‌سازی اورانیوم در سطح۹۰درصدی را آغاز کند، کنترل مساله هسته‌ای ایران، از وزارت خارجه آمریکا به وزارت دفاع این کشور سپرده می‌شود.

بلافاصله پس از انتشار این گزارش کاخ سفید با رد این ادعا گفت: این گزارش اشتباه و گمراه‌‌‌کننده است. هر گونه گزارش درباره توافق موقت غلط است. معاون سخنگوی وزارت امورخارجه آمریکا ادعای برخی رسانه‌‌‌های صهیونیستی مبنی بر وجود گفت‌‌‌وگوهای محرمانه میان تهران و واشنگتن را به‌‌‌طور تلویحی رد کرد. علی واعظ از گروه بین‌المللی بحران نیز در این ادعای میدل ایست‌آی تردید کرد و در توییتی نوشت: وقتی نمک یک گزارش را بیش از حد زیاد می‌کنی. لارنس نورمن خبرنگار وال‌استریت ژورنال هم با رد این گزارش در توییتی نوشت: رابرت مالی در طول چند ماه گذشته در سوئیس بوده  بنابراین خبر دیدار با سفیر ایران در سازمان ملل کذب است.

علاوه بر میدل ایست‌آی، رویترز نیز در همین روز گزارشی را به توافق موقت در حال شکل‌گیری بین ایران و آمریکا اختصاص داد. رویترز به نقل از دو مقام ایرانی با تایید دیدار رابرت مالی نماینده ویژه آمریکا در امور ایران و امیر سعید ایروانی، سفیر و نماینده دائم ایران در سازمان ملل تصریح کردند که در هفته‌های گذشته حداقل سه بار ملاقات کرده‌اند. دو مقام ایرانی به رویترز گفتند که پیشرفت‌هایی حاصل شده، اما هنوز هیچ توافق حتمی و قریب‌الوقوعی به دست نیامده است. یک مقام ارشد ایرانی گفت: «پیشرفت‌هایی حاصل شده است و ما پیشنهادها و پیام‌هایی را با آمریکایی‌ها رد و بدل کرده‌ایم. با این حال، جزئیات زیادی وجود دارد که باید در مورد آنها بحث کنیم.»

علاوه بر میدل ایست‌آی، رویترز نیز در همین روز گزارشی را به توافق موقت در حال شکل‌گیری بین ایران و آمریکا اختصاص داد

اختلاف بر سر توافق موقت

به‌رغم اینکه آمریکایی‌ها تلویحا توافق موقت را رد کرده‌اند، اما این مساله نشان می‌دهد که در فقدان نسخه برجام احیای شده، دولت بایدن نسبت به یک توافق موقت برای مدیریت فضای موجود بی‌تمایل نیست. اما خود این توافق موقت و جزئیات آن نیز همچنان محل اختلاف‌نظر است. به‌خصوص که ایران همچنان این مدل از توافق را رد می‌کند و به دنبال نسخه مذاکره شده سال گذشته است. بنابراین با فرض احتمال وجود مذاکره مخفیانه ایران و آمریکا بر سر توافق موقت، جزئیات آن محل اختلاف‌نظر است و هنوز نهایی نشده است.

با فرض مذاکره ایران و آمریکا آن هم در کانال محرمانه، نقش عوامل بیرونی به‌ویژه متغیر مداخله‌گر اسرائیل هم در سرعت تکذیب این گفت‌وگوها از سوی آمریکا بی‌تاثیر نیست. خاصیت این نوع مذاکره به شکل محرمانه این است که مذاکره‌ای نمی‌بینیم و دوم اینکه نباید اصل خبر و جزئیات آن رسانه‌ای شود تا زمانی که بر سر جزئیات آن طرفین به توافق برسند. به عبارت دیگر هدف آمریکایی‌ها این است که حساسیت‌ها را کاهش دهند تا عوامل بیرونی نتوانند آن را منحرف کنند.

با این حال به نظر می‌رسد اسرائیل از طریق درز دادن اطلاعات به رسانه‌های خود درصدد است هزینه‌های چنین توافقی را برای دولت بایدن افزایش دهد.  شاید به همین دلیل هم باشد که هاآرتص چاپ تل‌آویو روز چهاشنبه ۱۷ خرداد با اشاره به توافق موقت بین ایران و آمریکا نوشت: در تلاش برای دستیابی به تفاهم بر سر توافق هسته‌ای، تماس‌های بین ایالات متحده و ایران در چند روز گذشته پیشرفت چشمگیری داشته است. مقامات اسرائیل می‌گویند که مذاکرات با سرعتی بیش از حد انتظار پیش می‌رود و این احتمال وجود دارد که دو طرف ظرف چند هفته به توافق برسند. اسرائیل انتظار دارد ظرف چند هفته آینده، ایران و آمریکا به توافقی دست یابند، با تفاهماتی که به نظر می‌رسد شامل موافقت ایران با توقف غنی‌سازی اورانیوم در سطوح بالا در ازای کاهش تحریم‌ها باشد.

به طور رسمی، اسرائیل با تفاهم‌‌‌هایی که بین ایران و ایالات‌متحده شکل گرفته، مخالف است و هشدار می‌دهد که چنین توافق موقت محدودی - انجماد غنی‌‌‌سازی اورانیوم در ازای آزادسازی دارایی‌‌‌ها- برای تضمین نظارت بین‌المللی بر ایران در سطح لازم کافی نخواهد بود. نگرانی‌های ابراز شده شامل نگرانی از این بود که این توافق‌ها نه برنامه هسته‌ای آن را به عقب می‌اندازد و نه از خطر ناشی از ایران می‌کاهد. گفت‌‌‌وگوی «مفصل» بلینکن و نتانیاهو درباره ایران در روز جمعه و تاکید نتانیاهو بر اینکه بازگشت به توافق هسته‌‌‌ای موجب متوقف شدن برنامه هسته‌‌‌ای ایران نخواهد شد و هیچ توافقی با ایران برای اسرائیل که هر کاری برای دفاع از خود انجام خواهد داد، الزام‌‌‌آور نخواهد بود، نشان می‌دهد که تل‌آویو نقش بر هم زننده هرگونه توافق را ایفا می‌کند.

سرنوشت برجام ؟

آنچه از فحوای این دو گزارش ادعایی مشخص است، این واقعیت است که فارغ از اینکه دیداری بین مقامات ایران و آمریکا صورت گرفته یا خیر و آیا توافق موقتی هم در بین است یا نه، تکذیب قطعی یا تلویحی مقامات آمریکایی نشان می‌دهد که دولت بایدن دیگر به دنبال نسخه برجام ۲۰۱۵ و دوباره مذاکره شده مرداد سال گذشته که با پاسخ منفی ایران به بسته پیشنهادی بروکسل مواجه شد، نیست و به دنبال دستیابی به نوعی دیگر از توافق برای مدیریت تنش با توجه به مساله غنی‌سازی ۶۰ درصدی ایران است.

این خط از زمان انتشار بیانیه گروه هفت به صورت جدی‌تری در حال رونمایی است، اگرچه پیش از آن آمریکایی‌ها بارها از خارج شدن برجام از دستور کار دولت بایدن خبر داده بودند. بیانیه رهبران گروه هفت در هیروشیما به تاریخ ۳۰اردیبهشت نشان‌‌‌دهنده چرخش دیدگاه این گروه درباره برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) است. «دنیای‌اقتصاد» در گزارشی به تاریخ ۳۱ اردیبهشت ماه با تحلیل محتوای این رویداد نوشت: در این بیانیه تاکید شده است که راه‌‌‌حل دیپلماتیک بهترین راه برای حل نگرانی‌های بین‌المللی درباره برنامه هسته‌‌‌ای ایران است؛ اما برنامه جامع اقدام مشترک صرفا یک مرجع یا منبع مفید برای این راه‌‌‌حل دیپلماتیک خواهد بود. جملات به‌‌‌کار گرفته شده در بیانیه گروه هفت دقیقا همسان با بیانیه وزرای خارجه کشورهای گروه هفت در تاریخ ٢٣ آوریل ٢٠٢٣ است؛ در این بیانیه نیز برجام نه به عنوان راهکار نهایی بلکه به مثابه منبع مفید برای راهکارهای دیپلماتیک در نظر گرفته شده بود.