راهکارهای سنتی و نوظهور مقابله با آلودگی هوا در جهان

چند سالی است که موضوع آلودگی هوا بخش قابل توجهی از اخبار نیمه دوم سال را به خود اختصاص می‌دهد، معضلی که با سلامت تک تک شهروندان درگیر است و اثر مستقیم بر میزان امنیت فیزیکی و روانی ساکنان شهرهای بزرگ دارد. آلودگی هوای شهرهای بزرگ کشور در طول یک دهه گذشته به صورت پیوسته افزایش یافته است و بر اساس آمارها به طور متوسط هر دو ساعت یک شهروند ایرانی بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهد.

سه علت اصلی افزایش آلودگی هوای شهرهای بزرگ ایران در طول یک دهه اخیر را می‌توان مهاجرت به شهرهای بزرگ، افزایش تولید خودرو و استفاده از بنزین نامرغوب عنوان کرد. در طول دهه گذشته معضل آلودگی هوا بیش از آنکه دغدغه مسئولان باشد، اغراض سیاسی پشت پرده آن برای مسئولان و متولیان امر جذاب بوده است. برای مثال در اواخر فعالیت دولت دهم عده‌ای با راه انداختن موج تبلیغاتی در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها استفاده از بنزین نامرغوب تولید داخل را عامل آلودگی شهرهای بزرگ عنوان کردند. هر چند در نهایت با تغییر دولت و با تبلیغات دستگاه‌های مسئول زمینه واردات بنزین فراهم شد اما هیچ تغییر محسوسی در بهبود کیفیت هوای شهرهای بزرگ مشاهده نشد!

بحث ریزگردها و تاثیر منفی آن بر سلامت عمومی مردم و طبیعت بخش قابل توجهی از کشور نیز از سیاسی بازی‌ها در امان نماند و هر سال در مقاطع مشخصی از سال مسئولان تلاش می‌کنند در قالب گزارش‌های نه‌چندان معتبر و مستند عملکرد خود در مدیریت این پدیده را مثبت نشان دهند اما در میدان عمل نه‌تنها اثر مثبتی در زندگی در شهرها و استان‌های درگیر مشاهده نمی‌شود بلکه دامنه بحران سال به سال گسترش پیدا می‌کند.

سال1952 پایتخت انگلیس زمستان بسیار سرد و ترسناکی را پشت سر گذاشت. لندن به‌دلیل پدیده وارونگی هوا با مه عظیمی رو‌برو شد. ورود جریانی از هوای سرد باعث شد تا در زمستان آن سال این مه دود کاملا سمی مرگ بیشتر از 13هزار نفر را رقم بزند.

آنچه لندن در سال 1952 تجربه کرد از وضعیت امروز تهران و اهواز بسیار بدتر بود. تعداد مرگ و میر ناشی از آلودگی هوا آن‌قدر بالا بود که روزنامه دیلی تلگراف با کنایه از تمام شدن تعداد تابوت‌ها در شهر خبر می‌داد. سرانجام سال 1956 با لایحه هوای پاک به جنگ آلودگی هوا رفتند. محدود شدن سوزاندن ذغال سنگ و طرح ترافیک بسیار گران‌قیمت در مناطق مرکزی لندن بخشی از این لایحه بود. تلاش برای کاهش آلودگی هوا تنها محدود به این لایحه نماند و بعدها قوانین سختگیرانه‌ای در مورد سوخت خودروها اعمال شد که امروز به استاندارد یورو شهرت دارد.

در طول سال‌های گذشته مدل‌های موفق مقابله با آلودگی هوا در ایران آزمایش شد. برای مثال اتوبوس‌های موسوم به BRT از سیستم حمل و نقل شهری لندن الگو گرفته شد. اما کوهستانی بودن تهران و افزایش روزافزون مهاجرت به شهرهای بزرگ باعث می‌شود این طرح‌ها با وجود اثربخشی بازدهی قابل قبولی نداشته باشند. آمارها نشان می‌دهد سالانه حدود 120 هزار نفر به جمعیت تهران افزوده می‌شود و عدم تناسب میان امکانات موجود و نرخ مهاجرت مقابله با پدیده هایی چون آلودگی هوا را با مشکل مواجه کرده است.

برای مدیریت آلودگی هوا در شهرهای مختلف راهکارهای بومی لازم است که گاهی بسیار پر هزینه هستند. برای مثال هر چند بخشی از معضل آلودگی هوای تهران به دلیل نرخ مهاجرت به این کلانشهر ایجاد شده اما استان خوزستان با دارا بودن بالاترین نرخ مهاجرت منفی از گونه دیگری از آلودگی هوا رنج می‌برد. برای حل معضل آلودگی در شهرهای مختلف کشور باید دنبال راهکارهای بومی و متناسب با اقلیم و شرایط هر منطقه بود اما در اینجا تلاش می‌کنیم برخی از راهکارهای تست شده در سایر کشورهای جهان را معرفی کنیم:

نقش پررنگ مردم در دوران گذر از آلودگی

هر چند مقابله سیستماتیک با آلودگی هوا یک وظیفه حاکمیتی در تمام کشورهاست اما تا به ثمر رسیدن طرح‌های بلند مدت و میان مدت همکاری عمومی نقش جدی دارد. برای مثال چین برای مدیریت آلودگی هوای پکن یک مدل تعاملی میان مردم و دولت را آزمایش می‌کند. طراحی مسیرهای ویژه دوچرخه بر فراز شهر پکن و استقبال عمومی برای دوچرخه سواری بر فراز شهر. در طول سال‌های گذشته در برخی شهرهای بزرگ کشور نیز مسیرهای ویژه دوچرخه در نظر گرفته شد اما مورد استقبال قرار نگرفت.

نصب فیلترهای اگزوز یکی دیگر از روش‌هایی است که می‌تواند از طریق تعامل میان دولت و مردم به کاهش آلودگی هوا کمک کند. در صورت تولید و یا وارد کردن چنین فیلترهایی به کشور و توزیع آنها با قیمت مناسب میان مردم می‌توان تا حد قابل قبولی از ورود آلاینده‌ها به هوای شهرها جلوگیری کرد. هم اکنون فیلترهایی وجود دارند که می‌توانند تا 57 درصد میزان ورود گازهای گلخانه‌ای ناشی از احتراق موتور خودروها را کاهش دهند. این فیلترها همچنین قادرند میزان بازدهی سوخت خودروها را افزایش دهند.

درختکاری را می‌توان بهترین ابزار مقابله با همه نوع آلودگی هوا دانست. کشورها معمولا به دو شیوه جلب مشارکت عمومی برای کاشت درختان و ملزم کردن صنایع به کاشت درخت با توجه به سود سالیانه و بهره‌برداری از محیط زیست تلاش می‌کنند پوشش گیاهی خود را احیا کنند و یا توسعه دهند. نقش درختان به‌منظور توسعه پایدار امری کاملا اثبات شده است و اغلب کشورهای توسعه یافته در قالب سازمان‌های مردم نهاد به کاشت درختان مبادرت می‌کنند. تنوع پوشش گیاهی برای شهرهای در معرض خطر نقش قابل توجهی در کاهش آلودگی هوا و مقابله با ریزگردها دارد.

راهکارهای نوظهور مقابله با آلودگی هوا

در طول سال‌های گذشته راهکارهای جدید برای مقابله با آلودگی هوا در کشورهای مختلف دنیا در نظر گرفته شده است. بسیاری از این راهکارها هر چند تاکنون عملیاتی نشدند اما مراحل طراحی و اجرای آزمایشی آنها پشت سر گذاشته شده است و به‌عنوان نسل جدید و کارآمدتر روش‌های مقابله با آلودگی هوا شناخته می‌شوند.

استفاده از برج‌های درختی یکی از روش‌های پیشنهادی برای کنترل آلودگی شهرهای بزرگ است. برخی از کارشناسان معتقدند به‌دلیل محدود بودن محیط شهر‌ها و به‌دلیل انگیزه عمومی برای استفاده حداکثری از زمین محدود و گران‌قیمت شهری برج‌های درختی نقش موثری در کاهش آلودگی شهرهای آینده خواهند داشت. اولین برج درختی جهان سال 2018 در چین ساخته خواهد شد. این برج توسط یک معمار ایتالیایی به‌نام «استفان بوئری» طراحی شده و دارای 600 درخت بلند، 500 درخت با سایز متوسط به علاوه 2500 نوع مختلف از گیاهان بر روی بالکن هاست. وی پیش از این نمونه کوچکتر این برج را در شهر میلان ایتالیا پیاده‌سازی کرده است.

چندی پیش پروژه یک محقق انگلیسی برنده یکی از چهار جایزه طراحی شهری آکادمی سلطنتی شد. این محقق در مقدمه طرح خود اینطور عنوان می‌کند که 30 درصد از آلودگی شهر لندن ناشی از تردد روزافزون کامیون‌ها و کامیونت‌ها در محیط شهریست. وی سپس با ایده‌ای جالب عنوان می‌کند که قادر است 75 درصد کامیون‌ها را از شهرها خارج کند. طرح این محقق شامل یک شبکه توزیع کالا در زیر شهر لندن است که از طریق خرید آنلاین قادر است بسته‌ها را در منزل به مشتریان تحویل دهد. این طرح قادر است علاوه بر بی‌نیاز کردن شهر لندن به تردد کامیون‌ها فضای بیشتری را برای کاشت درخت و ایجاد فضای سبز در اختیار مدیران شهری قرار دهد.

پیش از این نیز برخی محققان انتقال بزرگرا‌ه‌ها و خیابان‌های اصلی شهرهای بزرگ به زیر زمین را از بهترین روش‌های کنترل آلودگی هوا توصیف کرده بودند. انتقال مسیر‌های اصلی تردد خودروها به زیر زمین این امکان را به محققان می‌دهد تا بخش قابل توجهی از آلاینده‌های تولید شده توسط خودروها را پالایش و سپس به محیط شهری بازگردانند. از لحاظ نظری فناوری نانو هم‌اکنون ظرفیت لازم را برای پاکسازی بخش قابل توجهی از آلاینده‌های محیطی مدیریت شده در اختیار مدیران شهری قرار می‌دهد. همچنین محققان معتقدند از حرارت ناشی از خروجی هوای اگزوز خودروها در محیط مدیریت شده تونل‌ها می‌توان برای گرم کردن ساختمان‌ها استفاده کرد و در نتیجه بخش دیگری از گازهای گلخانه‌ای وارد شده به جو را مدیریت کرد.

یکی از مهمترین روش‌های مدیریت آلودگی شهرهای بزرگ استفاده از خودروهای هیبریدی است. فناوری این خودروها تا حدی پیشرفت کرده است که برخی مدیران شهرهای بزرگ دنیا به دنبال وضع قوانینی برای محدود کردن تردد خودروهای با سوخت فسیلی در طول ده سال آینده هستند. هر چند خودروهای هیبریدی وارداتی با سرعت خوبی پا به شهرهای بزرگ ایران گذاشتند اما هنوز هیبریدی ها جایی در چرخه تولید خودرو در کشور ندارند و در نتیجه بخش بسیار کمی از سیستم حمل و نقل عمومی را به خود اختصاص می‌دهند.

از سال 2015 بخش قابل توجهی از فروش برندهای مطرح خودرو در جهان معطوف به هیبریدی‌ها شده است تا جایی که در طول ماه ژانویه سال 2015 حدود 40 درصد از فروش برند فورد، 30 درصد از فروش جنرال موتورز و حدود 19 درصد از فروش شرکت تویوتا را خودروهای هیبریدی تشکیل داده‌اند.

این طور به نظر می‌رسد هر چند اقدامات متعددی برای کنترل آلودگی شهرها در طول دهه‌های گذشته در کشور انجام شده است اما شیب و سرعت اقدامات فاصله جدی با کشورهای پیش‌رو در این عرصه دارد. موضوع آلودگی هوا همچنان چندان جدی گرفته نمی‌شود و شاهد رویکرد قابل قبولی از جانب صنایع خصوصاً صنایع خودروسازی و نهادهای مسئول در قبال معضلات موجود نیستیم.