مکه و مسجدالحرام در گذر تاریخ/ عکس

مکه به عنوان مرکز مذهبی و فرهنگی که در منطقه حجاز واقع در عربستان امروزی است، از اهمیت بسیاری برای مسلمانان جهان برخوردار است.

به گزارش میدل ایست آی، قبل از میلاد حضرت محمد (ص) در قرن ششم میلادی، مکه و ساختار مکعبی باستانی آن که به کعبه معروف است، زیارتگاه قبایل بادیه‌نشین بوده است.

قبل از اسلام، کعبه بت‌هایی را در خود جای می‌داد که نشان دهنده تعدادی از خدایان بودند که بخشی از سنت مشرکان بودند. پیامبر اسلام بر این باور بود که این‌ها بر خلاف ایمان توحیدی اولیه است که توسط حضرت ابراهیم ایجاد شد.

به گفته سمیر محمود، از کالج کمبریج، پس از اخراج آدم از بهشت، چیزی که او بیش از همه حسرتش را از دست داد این بود که طواف فرشتگان «بیت المعمور» را ببیند، کپی دقیق کعبه که اعتقاد بر این است که در بهشت وجود دارد. سپس خداوند از آدم خواست تا کعبه را دقیقاً در نقطه‌ای از زمین که در زیر نسخه بهشتی قرار دارد، بسازد.

تصویر بالا در سال ۱۵۷۵ تولید شده است و در مجموعه سال ۲۰۰۵ با عنوان اطلس نقشه‌های مکه ارائه شده است و تصویر اول نقاشی اواخر قرن ۱۹ توسط یک هنرمند ناشناس است. (تصویر اول: دامنه عمومی، تصویر دوم: مجموعه خلیلی)

قرآن که مسلمانان معتقدند کلام خداوند است که توسط فرشته جبرئیل بر حضرت محمد نازل شده است، در آیات متعددی از کعبه یاد می‌کند که در آن‌ها به عنوان اولین خانه عبادت و حرم مؤمنان معرفی شده است. در زبان عربی نام مسجد اعظم مکه مسجدالحرام است. یک تصور غلط رایج این است که مسلمانان کعبه را با خواندن نمازشان به سمت آن می‌پرستند، اما چنین اعتقادی با توحید شدید اسلام که در آن خداوند هیچ تجلی مادی ندارد، در تضاد است. کعبه یک مکان نمادین است که مسلمانان به سوی آن به درگاه خدا دعا می‌کنند. تصویری که در بالا نشان داده شده است، تصویر قرن هجدهم از مسجد جامع توسط هنرمندی ناشناس است. شهر مکه در زمان تولید این تصویر تحت سلطه عثمانی‌ها بود.

در حدود ۲۰ متری شرق کعبه، چاه زمزم قرار دارد که نقش مهمی در سنت اسلامی و مناسک زیارتی دارد. بر اساس روایات اسلامی، حضرت ابراهیم، پسرش اسماعیل و همسرش هاجر، خود را تنها در دره صحرای مکه، در حالی که از خستگی رنج می‌بردند، یافتند. می‌گویند هاجر در ناامیدی هفت بار بین تپه‌های صفا و مروه راه می‌رفت تا چیزی برای نوشیدن بیابد. فرشته جبرئیل به دستور خداوند زمین را باز کرد تا چشمه‌ای آشکار شود که به چاه زمزم معروف شد. در طول زیارت حج و عمره، مؤمنان با هفت بار قدم زدن بین دو تپه، جست و جوی هاجر برای یافتن آب را بازسازی می‌کنند. آب چاه زمزم نزد مسلمانان مقدس شمرده می‌شود و اغلب پس از پایان زیارت همراه خود به کشورهایشان می‌برند. مینیاتور فوق نوشته محی الدین لاری نویسنده ایرانی-هندی قرن شانزدهم است و در کتاب فارسی زبان "فتوح الحرمین" که در کتابخانه بریتانیا به نمایش گذاشته شده است، موجود است.

قبل از اسلام، کعبه برای قبایل متخاصم منطقه به عنوان پناهگاهی شناخته می‌شد - مکانی برای صلح که در آن اختلافات قبیله‌ای کنار گذاشته می‌شد. یکی از روایت‌های معروف در سنت اسلامی مربوط به پیامبر اسلام و قبایل مکه قبل از دریافت وحی در سن ۴۰ سالگی است. برای حل اختلاف بین رهبران قبایل بر سر اینکه چه کسی باید «حجر الاسود» کعبه را پس از تعمیر در جای مناسب خود قرار دهد. پیامبر به آن‌ها توصیه کرد که سنگ را روی پارچه بگذارند و رؤسای قبایل آن را با هم حمل کنند و از این طریق در افتخار شریک شوند.

این سنگ سیاه که در زبان عربی به نام حجر الاسود شناخته می‌شود، توسط مسلمانان بر این باور است که برای حضرت ابراهیم نازل شده است و دارای اهمیت تشریفاتی فوق العاده‌ای است، زیرا زائران اغلب سعی می‌کنند در طول طواف کعبه سنگ را ببوسند. تصویر بالا تصویری از کعبه متعلق به قرن شانزدهم عثمانی است که سنگ سیاه را در گوشه سمت چپ آن نشان می‌دهد.

کعبه و مسجد جامع بار‌ها مرمت و بازسازی شده اند، گاهی در واکنش به بلایای طبیعی و در مواقعی برای پذیرایی از تعداد فزاینده‌ای از بازدیدکنندگان. حاکمان عباسی در دهه ۷۰۰ صحن کعبه را گسترش دادند و پس از شکست عثمانیان بر مملوک‌ها و تصرف این مکان در سال ۱۵۱۷، الحاقات خود را به حرم مطهر اضافه کردند. در سال ۱۵۷۱، سلیم دوم، معمار سنان را مأمور کرد تا ویژگی‌هایی را اضافه کند و گنبد‌های کوچک سنتی به سبک عثمانی را برای تزئین سقف مسطح حیاط مسجد اضافه کند. تصویر بالا یک مینیاتور ایرانی است که مربوط به دهه ۱۸۰۰ است، زمانی که عثمانی‌ها هنوز بر شهر مکه حکومت می‌کردند. (موزه ملی آمستردام)

با ظهور عکاسی در قرن نوزدهم، تصاویر کعبه و مسجد جامع رواج یافت. اما برای قرن‌ها قبل، تصویرسازی از این مکان مقدس در اروپا غیر معمول بود. از حدود قرن پانزدهم به بعد، با شروع عصر اکتشاف اروپا، مسافرانی از این قاره برای تجارت از شبه جزیره عربستان دیدن کردند. اگرچه آن‌ها رسماً از ورود به مکه منع شده بودند چرا که فقط مسلمانان اجازه ورود داشتند، اما تعدادی از گزارش‌ها حاکی از آن است که اروپایی‌ها به صورت غیرقانونی خود را به عنوان مسلمان یا همراه کارفرمایان مسلمان خود به داخل شهر می‌رساندند. تصویر بالا در نسخه مصور کتاب De Religione Mohammedica (دین محمدی) توسط محقق هلندی آدریان رلند در سال ۱۷۰۵ ثبت شده است. در عصری که بیشتر مطالعات درباره اسلام بحث برانگیز بود و با هدف توهین به آموزه‌های آن انجام می‌شد، کار رلند از این جهت قابل توجه است که تلاش می‌کند تصویری عینی از باور‌های اسلامی ارائه دهد. این صحنه بعداً کپی شد و در سایر نشریات اروپایی درباره اسلام استفاده شد. (کتابخانه کاخ صلح، هلند)

این عکس به این معنی بود که جهان دیگر محدود به آثار هنری و نوشته‌های مکه نیست. در سال ۱۸۶۱ یک مهندس ارتش مصر به نام محمدصادق بیگ به عنوان خزانه دار کاروانی از حجاج به شهر مقدس مکه سفر کرد. او دوربین و ابزار‌هایی را برای فرآیند کلودیون صفحه مرطوب گرفت، یک تکنیک اولیه توسعه عکس که در آن تصاویر با استفاده از نگاتیو‌های صفحه شیشه‌ای ساخته می‌شدند. تصاویر صادق بیگ از مکه برنده مدال طلا در نمایشگاه جغرافیایی ونیز در سال ۱۸۸۱ شد.

با گذشت زمان، عکاسی برای دیگران قابل دسترسی‌تر شد و یکی از اولین عکاسان بومی مکه، فردی به نام السید عبدالغفار بود که بین سال‌های ۱۸۸۶ تا ۱۸۸۹ بیش از ۲۵۰ عکس از شهر گرفت.

او در کنار عکاس هلندی کریستیان اسنوک کار می‌کرد. این عکاس هلندی برای ورود به شهر مقدس مسلمانان تظاهر به مسلمان شدن کرد. تصویر بالا از شهر مکه در سال ۱۸۸۷ توسط عبدالغفار گرفته شده است. (کتابخانه کنگره آمریکا)

زائران پس از اتمام مراسم حج و قبل از خروج از مکه، طواف وداع یا طواف را انجام می‌دهند و هفت بار دور کعبه قدم می‌زنند. عبدالغفار طواف را در این تصویر گرفته شده در سال ۱۹۰۹ ثبت کرده است. (کتابخانه کنگره آمریکا)

مکه تا سال ۱۹۱۶ بخشی از امپراتوری عثمانی باقی ماند، زمانی که حجاز، منطقه بزرگ ساحلی غربی شبه جزیره عربستان، به رهبری حسین بن علی، اعلام استقلال کرد. با این حال، حکومت شریف کوتاه مدت بود و این منطقه به زودی توسط عبدالعزیز آل سعود، که مکه را در سال ۱۹۲۴ اشغال کرد، فتح شد و در نهایت حجاز را با سایر مناطق شبه جزیره تحت کنترل خود متحد کرد و پادشاهی عربستان سعودی را تشکیل داد. در سال ۱۹۳۸، ذخایر نفتی در عربستان سعودی پیدا شد و به منبع درآمد اصلی این کشور تبدیل شد. این بدان معنا بود که سلطنت دیگر نیازی به تکیه بر درآمد زائران مذهبی نداشت. با گذشت زمان، درآمد‌های نفتی در مجموعه‌ای از پروژه‌های توسعه به ظاهر پایان ناپذیر در اماکن مقدس سرمایه‌گذاری شد. تصویر بالا مسجد جامع را در سال ۱۹۳۷ نشان می‌دهد.

در سال ۱۹۵۵، در زمان سلطنت ملک سعود، سعودی‌ها پروژه توسعه مسجد الحرام را آغاز کردند. هنگامی که کار در سال ۱۹۷۳ به پایان رسید، این مسجد توانست ۵۰۰۰۰۰ نمازگزار را در خود جای دهد. این تحولات مصادف با رونق سفر‌های هوایی در دهه ۱۹۷۰ بود که دسترسی زائران به شهر‌های مقدس مکه و مدینه را آسان‌تر از همیشه کرد. همچنین باعث افزایش تقاضا برای زیارت شد و تقریباً به محض اتمام کار اولیه، نیاز به گسترش بیشتر آشکار شد. توسعه عمده بعدی مسجد جامع در دهه ۱۹۹۰ در پروژه‌ای تحت نظارت معمار مصری محمد کمال اسماعیل آغاز شد. او سنگفرش مرمری را بکار برد که از کوه‌های یونان تهیه می‌شد. این سنگ باعث شد که زائران زمینی که روی آن راه می‌رفتند، حتی در شرایط آب و هوایی سوزان خنک بمانند. در بالا تصویری از مسجد جامع در سال ۲۰۰۰ است. (خبرگزاری فرانسه/ مروان نعمانی)

افزوده‌های اخیر به مسجد جامع شامل مجموعه باشکوه ابرج‌البیت (برج‌های خانه) در ۲۰۹۹ فوت (۶۳۹ متر) است که دارای یک هتل و مرکز خرید است. این توسعه همزمان با گسترش بیشتر خود مسجد ساخته شد که اکنون می‌تواند حدود ۲.۵ میلیون نفر را در خود جای دهد. منتقدان می‌گویند که سازه‌های جدید اطراف مسجد الحرام منظره‌ای بدنما و زشت است و توجه به کعبه و اماکن مقدس اطراف آن را منحرف می‌کند.