اولین سلاح گرم ایران چه بود؟ / سلاحی که افغان‌ها ساختند و نادرشاه به ایران آورد

تصورش را بکنید، شتری که باید سر خود را پایین می‌گرفته تا گلوله او را هلاک نکند، و البته گاهی هم شتر عصبانی می‌شد و سوار خود یعنی زنبورکچی را به دیار باقی می‌فرستاد! این سلاح، که روزی در میدان‌های نبرد غوغا به پا می‌کرد، امروزه تنها در موزه‌ها می‌توان سراغی از آن گرفت.

پیشینه استفاده از سلاح گرم در ایران

استفاده از سلاح گرم، بعد از اختراع باروت در چین در قرن یکم و دوم میلادی آغاز شد و کاربرد آن در جنگ‌ها در قرن هفتم میلادی گسترش یافت. بعد از آن، رفته رفته توپ و تفنگ جای سلاح سرد را در جنگ گرفت. در دوره قاجار، اساس و محور جنگ‌افزارهای ارتش ایران را سلاح‌های آتشین فلزی، مخصوصاً توپ و تفنگ، تشکیل می‌دادند.

هم‌زمان با حکومت صفویه، در قرن 17 میلادی سلاح گرم و آتشین در اروپا رو به پیشرفت و تکامل گذاشت. پس از آن، این سلاح رفته رفته از اروپا به سایر ممالک از جمله ایران راه پیدا کرد. با آمدن سلاح آتشین، کاربرد سلاح‌های سرد کمرنگ شد. ایرانیان میدان جنگ چالدران را پشت سر گذاشتند بدون اینکه از سلاح گرم بهره ببرند، و این امر موجبات شکست ایران را در این جنگ فراهم کرد. شاهان ایران یگانه عامل پیروزی عثمانی‌ها را تجهیزات، سازماندهی نفرات و استفاده از سلاح مدرن، علی‌الخصوص توپخانه قوی آن‌ها می‌دانستند.

پس از این حوادث و بر حسب ضرورت، شاه عباس اول برای تقویت بنیه نظامی کشور گام‌های اساسی برداشت، اما بعد از آن تا برآمدن نادر، این جریان کم‌رنگ و یا متوقف شد. نادر شاه بازسازی نیروی نظامی کشور را وجهه همت خویش ساخت و توانست توپخانه قدرتمند و توانایی را برپا دارد.

زنبورک: توپخانه شتری

زنبورک از جمله سلاح‌های آتشینی است که در قرون دهم الی سیزدهم قمری در نبردها مورد استفاده قرار می‌گرفت. این اسلحه نخستین بار در عصر شاه عباس اول صفوی، توسط آنتونی شرلی و روبرت شرلی در ساحل دریاچه وان در سال 1012 هـ. ق ساخته شد.

البته برخی هم بر این باورند که سازندگان اصلی این سلاح، افغان ها بودند. اسداللّه معطوفی در کتاب خود "تاریخ چهار هزار ساله ارتش ایران" بیان می کند: "زنبورک را اولین بار افغان ها به وجود آوردند و در اواخر عهد صفویه باعث پیروزی آنها بر سپاه صفوی نیز شد. بعدها نادر از آنها اقتباس کرد و زنبورک ها را به خوبی مورد استفاده قرار داد.... در دو طرف جهاز شتر زنبورک، دو کیسه چرمی مشکی می آویختند که در آن مهمات حمل می شد، در انتهای جهاز میله ای قرار داشت که در آن پرچم قرمزی می نهادند و با پارچه ای بنام شبارق روی آن را می پوشاندند. به علاوه، یک مشک پر آب نیز زیر شکم شتر می بستند...."

کلمباری،  نظامی ایتالیایی و سرهنگ مهندسین قورخانه مبارکه محمد شاه قاجار، اظهار می‌دارد: "کلمه زنبورک از زنبور (زنبور عسل) گرفته شده است؛ چون که در واقع وظیفه این گروه نظامی حمله به دشمن در زمانی بود که بر اثر خستگی با گرما و سرما از پا درآمده بود. در چنین موقعیتی، این سربازان همانند زنبورهایی که از کندوی خود دفاع می‌کنند، به دشمن حمله ور می‌شدند و امان او را می‌بریدند."

در دوره صفوی، با وجود ساخت این سلاح، چندان به آن اهمیت داده نشد؛ ولی در دوره افشار، نادر به خوبی توانست از این سلاح استفاده کند و صفوف منظمی از زنبورکچیان تشکیل دهد که همگی در استفاده از این سلاح مهارت کافی داشتند.

برد و کارایی زنبورک

منابع تاریخی به اتفاق، برد تیر زنبورک را زیاد نمی‌دانند. برد این سلاح چنان بود که زنبورکچیان می‌بایست تامل می‌کردند تا دشمن را به تیررس خود بکشانند، آن‌گاه به طرف دشمن شلیک می‌شد. زنبورک‌ها در واقع مثل یک تفنگ شکاری بودند که می‌توانستند در حدود صد تا صد و پنجاه ساچمه به اندازه فندق و یا گردوی پوست کنده به مسافت 200 متری بر روی دشمن بپاشند.

در دوره قاجار همچنان از زنبورک استفاده می‌شد، و لیکن اندک اندک از ارزش نظامی آن کاسته شد و به تدریج جنبه تشریفاتی پیدا کرد. لرد کرزن درباره زنبورک در عهد فتحعلیشاه و ناصرالدین شاه چنین اظهار می‌دارد: "هنوز در سالنامه دولتی نام موهوم گروه زنبورکچی‌ها که آتشبار جمازه است، دیده می‌شود. این دسته در عهد پادشاهان پیشین قاجار قدر و منزلت بسیار داشتند و شامل عده‌ای محدودی از افرادی است که قد کوتاه و اونیفرم نارنجی با یراق‌های سرخ و سبز دارند و بر شتر سوارند و توپ‌های گردانی را که در عقب سر آن‌هاست، شلیک می‌کنند."

استفاده از شتر برای حمل زنبورک

در منابع بی‌شمار، تصاویری از زنبورک مشاهده می‌شود که نحوه حمل و استفاده از این سلاح را به ما نشان می‌دهد. در این تصاویر شتر به عنوان حیوانی است که برای حمل زنبورک در نظر گرفته شده است، به کار گیری شتر برای حمل تجهیزات نظامی، به دلیل مقاومتش در برابر تشنگی و آب و هوای نامساعد به خصوص در صحرا، مناسب بوده است.

برای حمل زنبورک از شتر کمک می‌گرفتند، بدین ترتیب که روی کوهان شتر جهاز مخصوصی قرار می‌دادند و زنبورک روی آن نصب می‌شد و در همان محل نیز آن را شلیک می‌کردند، و در طرف چپ جهاز هم در کیسه محتوی باروت سیاه و گلوله آهنی آویزان می‌کردند. در هنگام نبرد، زنبورکچی فتیله‌ای بلند به کمر خود می‌آویخت و بر روی شتر می‌نشست و به سمت دشمن حمله می‌برد و به جهت تبحری که در استفاده از زنبورک داشت، می‌توانست در حال حرکت و یا نشسته بر شتر، زنبورک را پر کرده و شلیک نماید و با کمک روش جنگ و گریز به سرعت جای خود را تغییر دهد و بی‌نظمی در سپاه دشمن اندازد.

این شترها به دلیل اینکه برای چنین عملیاتی در نظر گرفته می‌شدند، تربیت شده بودند؛ به گونه‌ای که صدای شلیک، آن‌ها را آزار نمی‌داد و تنها هنگامی که در عرصه جنگ زخم بر می‌داشتند سر از عنان زنبورکچی بر می‌تافتند و گاهی پیش می‌آمد که صاحبان خود را هلاک می‌کردند. زنبورک، سلاحی که روزی لرزه بر اندام دشمن می‌انداخت، امروزه به یادگاری از دوران گذشته تبدیل شده و در موزه‌ها به نمایش گذاشته می‌شود.