ام سلمه قاجار؛ شاهزاده‌ای خوشنویس در دربار قاجار / وقتی زنان از تاریخ ایران کنار زده شدند

وی نه تنها به عنوان یک شاهزاده قاجاری، بلکه به عنوان یک خوشنویس برجسته و زنی آگاه و فرهیخته در دربار قاجار شناخته می‌شد.

تبار و خانواده

ام سلمه در سال ۱۲۱۶ هجری قمری در تهران متولد شد. پدرش، فتحعلی شاه قاجار، دومین پادشاه سلسله قاجار بود و مادرش، زیباچهر خانم، از خاندان اشرافی تریگاراشویلی گرجستان بود. زیباچهر خانم، علاوه بر ام سلمه، دو فرزند دیگر نیز برای فتحعلی شاه به دنیا آورد: نواب والا محمد علی میرزا دولتشاه و یک پسر که در کودکی فوت کرد. محمد علی میرزا دولتشاه، با وجود داشتن مادری غیر قاجاری، به دلیل دلاوری و سخنوری خود، نقش مهمی در تاریخ قاجار ایفا کرد.

ازدواج و فرزندان

ام سلمه با پسر عموی خود، زین العابدین، فرزند حسین قلی خان قاجار، ازدواج کرد. حاصل این ازدواج دو دختر و یک پسر به نام محمد جعفر میرزا بود.

تحصیلات و هنر

ام سلمه از همان کودکی به هنر و دانش علاقه داشت و به تحصیل در زمینه‌های مختلف هنری از جمله خوشنویسی و تذهیب پرداخت. او خوشنویسی را نزد استادان بنامی چون آقا زین‌العابدین اصفهانی و حاج علی آقا فرزند محمدعلی خان نظم‌الدوله آموخت و در خط نسخ به مهارت بالایی دست یافت. برخی نیز بر این باورند که ام سلمه در دبستان خوشنویسی وصال شیرازی پرورش یافته است، مکتبی که می‌توان آن را اوج نسخ‌نویسی ایرانی دانست.

جایگاه علمی و فرهنگی

گلین خانم به عنوان یکی از زنان آگاه و فرهیخته دربار قاجار در زمانه خویش قلمداد می‌شد. روایت شده است که بسیاری از شاهزادگان برای دریافت راهنمایی و پاسخ پرسش‌های خود به او مراجعه می‌کردند.

آثار هنری

ام سلمه در خط نَسخ مهارتی فراوان داشت و آثاری گوناگون از او بر جای مانده است. این آثار شامل موارد زیر است:

• یک جلد قرآن به خط نسخ به ‌سال ۱۳۰۲ قمری
• مجموعه‌ای نفیس از ادعیه و آیات قرآن در قالب مرقع و قطعه خوشنویسی
• نسخه دعای صباح، به خط نسخ خفی و به شیوه رنگه‌نویسی، برای معتمدالدوله فرهاد میرزا در سال ۱۲۵۵ قمری
• کتاب الدعا، به خط نسخ بر روی کاغذ فستقی الوان با جلد ترمه، در سال ۱۲۴۳ قمری، به سفارش برادرش محمدتقی میرزا.

دو نسخه نفیس از آثار ام سلمه، «دعای صباح» و «الدعا»، در کتابخانه و موزه ملی ملک نگهداری می‌شوند و به نمایش گذاشته شده‌اند. نسخه برگردان دعای صباح به قلم ام سلمه، حاوی برگردان متن این دعاء به زبان فارسی است. این ترجمه به قلم محمد هادی زاهدی انجام پذیرفته است.

مقایسه با دیگر زنان خوشنویس قاجاری

در دوره قاجار، زنان دیگری نیز به هنر خوشنویسی روی آوردند. از جمله این زنان می‌توان به ضیاءالسلطنه، دختر دیگر فتحعلی شاه، اشاره کرد. ضیاءالسلطنه در خط شکسته نویسی نامدار بود و گفته شده که در نسخ نویسی نیز نیکو بود. با این وجود، ام سلمه در میان این شهزادگان و شهدختان قاجاری بی‌شک یک استثناء است. نسخ نویسی ام سلمه به اعتبار قوام خط وی از مرز خوشنویسی معمول گذشته و در آستانه استادی ایستاده است. او در زمره خوشنویسان پر کار است، این امر البته امری نسبی است. در این نسبیت طبقه اجتماعی وی نیز دخیل است. به اعتبار آن که وی به تحریر و کتابت کتاب وحی و ادعیه پراخته، خوشنویسی وی فراگیر بوده است. اما برخلاف دیگر خوشنویسان نامدار، به تربیت و پرورش شاگردانی نپرداخته است.

استادان ام سلمه

ام سلمه خط را در محضر یکی از استادان نامدار نسخ نویسی دوران قاجار فراگرفت. این استاد نامدار زین العابدین اصفهانی است. اویی که به اشرف الکتاب نامدار است و از شاگردان مکتب احمد نیریزی محسوب می‌گردد. خط نسخ تا سده یازدهم قمری، همچنان به شیوه کهن نگاشته می‌شد و با خط ثلث آمیخته بود. اما به همت استادانی همچون میرزای نیریزی در نسخ نویسی شیوه ای نو پدیدار شد. شیوه ای که توسط خوشنویسانی چون زین العابدین اصفهانی پی گرفته شد و راهی که توسط وی شاگردان مکتب او ادامه یافت. ام سلمه نیز که در زمره این شاگردان است نسخ را به شیوه نوین می‌نوشت.

فقدان اطلاعات دقیق

اطلاعات مربوط به زنان قاجاری، از جمله ام سلمه، در منابع تاریخی به صورت پراکنده و ناکافی وجود دارد. در بسیاری از متون حتی نامی از آنان در میان نیست و گاه از ضبط و ثبت دقیق نامشان پرهیز شده و از آنان به نام برادر و یا پدرشان یاد می شود. ام سلمه نیز از این آشفتگی و ابهام در امان نبوده است.

نظرات مختلف درباره تاریخ تولد

محمد علی مصباحی نائینی، صاحب مدینه الادب، او را زاده سال ۱۲۱۶ قمری دانسته است. همو ضیاء السلطنه را نیز با وی هم سن دانسته. اما عبدالحسین خان ملک المورخین، صاحب مرآت الوقایع مظفری، در ذکر وقایع سال ۱۳۱۵ قمری، از درگذشت ضیاء السلطنه یاد کرده و تولد وی را سال ۱۲۷۲ هجری دانسته است.

نسخه‌های دعای صباح در کتابخانه ملک

در میان نفائس مجموعه خطی ملک، دو اثر از ام سلمه یافت می شود. هر دو تحریری است از دعای صباح. نسخ شماره 58 و 70. از این دو، نسخه برگردان نسخه شماره 70 به اهتمام کتابخانه و موزه ملی ملک، با همکاری موسسه آفرینش های هنری استان قدس رضوی، به صورت نفیس ، اینک در دسترس دوستداران هنر و ادب قرار گرفته. دعای صباح که بعد از نماز صبح خوانده می شود، دعایی ست از حضرت علی (ع). نخستین نشانی که از این دعاء امروزه می شناسیم به سده هفتم بازمی گردد: کتاب اختیار المصباح اثر سید علی ابن باقی. گروهی بر این باورند که تا آن روزگار نسخه ای به خط حضرت علی (ع) موجود بوده.

اما نسخه دیگر مجموعه خطی ملک (نسخه شماره58)، اثری ست که به قلم ام سلمه برای حاجی فرهاد میرزا معتمد الدوله و در تاریخ 1255 قمری کتابت شده است. از مقایسه تاریخ کتابت این دو اثر، می توان دریافت که نسخه شماره 58 نسخه ای جدیدتر است. زیرا نسخه شماره 70 در تاریخ 1243 قمری تحریر شده است.

نسخه برگردان دعای صباح به قلم ام سلمه، حاوی برگردان متن این دعاء به زبان فارسی ست. این ترجمه به قلم محمد هادی زاهدی انجام پذیرفته.