جهان در سال ۲۰۲۱؛ از امید به واکسن کووید تا نگرانی از سویه اومیکرون

از همان آغاز سال ۲۰۲۱ در تلاش برای مقابله با همه گیری کرونا، کشورهای توسعه‌یافته اولویت استفاده از واکسن‌های کووید-۱۹را به شهروندان خود دادند و بعضی کشورهای کمتر توسعه یافته، چه در آسیا چه در آفریقا و آمریکای جنوبی، در مبارزه با این همه‌گیری عقب ماندند.

بحران ناشی از همه‌گیری اقتصاد شکننده این کشورها را ضعیف‌تر کرد و بر مسائل و معضلات منطقه‌ای افزود. قدرت‌های جهانی بیش از پیش به سیاست‌های حمایت‌گرایانه روی آوردند و این نیز موجب شده که تدابیر و تصمیمات متفاوتی در مواجهه با سیاست‌های منطقه‌ای اتخاذ کنند.

در این گزارش به مرور آن رخداد‌هایی می‌پردازیم که تأثیرات جهانی داشته‌اند و محدود به یک کشور خاص نبوده‌اند.

آغاز دوران ریاست جمهوری جو بایدن

بیستم ژانویه، رئیس‌جمهوری ایالات متحده به قانون اساسی آمریکا سوگند خورد و رسماً کار خود را آغاز کرد. جو بایدن از «بازگشت به دیپلماسی» و همکاری «دوشا دوش» با متحدان اروپایی خود سخن به میان آورد و از دموکراسی و دموکراسی‌خواهان دفاع کرد و اقتدارگرایان را به نقد گرفت. او کوشید در چند اقدام نمادین، از جمله بازگشت به پیمان اقلیمی پاریس و سازمان جهانی بهداشت، نشان دهد که سیاست «اول آمریکا» دولت دونالد ترامپ دیگر جایی در کاخ سفید ندارد.

جو بایدن در کنار همسرش جیل در حال ادای سوگند

نزاع بر سر واکسن‌ها

بیست و ششم ژانویه، یعنی یک سال پس از آن‌که ویروس کرونا رسماً شناسایی شد، تعداد مبتلایان به کووید-۱۹ در جهان از مرز یک‌صد میلیون نفر گذشت. در حالی که همه‌گیری در ایالات متحده آمریکا، هند و برزیل بیشترین قربانی را گرفته بود و برخی کشورها کارزار واکسیناسیون را آغاز کرده بودند، روند توزیع و تجویز واکسن‌ها به کندی پیش می‌رفت. دولت‌ها، تحت فشار افکار عمومی، در رقابتی تنگاتنگ بودند که هر چه زودتر کارزار واکسیناسیون را به کل جمعیت کشور متبوعشان گسترش دهد.

کاهش تحویل واکسن فایزر باعث ناخرسندی و نگرانی کشورهای اروپایی شده است

آنها که واکسن‌ها را پیش‌خرید کرده بودند، اگر ثروتمند و کم‌جمعیت بودند، کار خود را سریع‌تر پیش می‌بردند. اما در کشورهای پرجمعیت (از جمله در ایالات متحده و اتحادیه اروپا) مسائل پیچیده‌تر بود، و دعواهای سیاسی نیز مزید بر علت شده بود؛ اتحادیه اروپا شرکت آمریکایی فایزر و شرکت بریتانیایی-سوئدی آسترازنکا را متهم کرد که با تعلل در ارسال محموله‌های واکسن، روند واکسیناسیون در کشورهای عضو را به تعویق انداخته‌اند. گرچه شرکت‌های واکسن‌سازی ظرفیت تولید کارخانه‌های خود را افزایش داده بودند، اما مسایل حقوقی و مشکلات لجستیکی ساخت میلیاردها دوز واکسن را سخت کرده بود.

در این میان، کشورهای در حال توسعه و توسعه نیافته می‌کوشیدند چاره‌ای بر درد همه‌گیر خود بیابند. در رأس آنها، هند و آفریقایی جنوبی که با رشد سرسام‌آور مبتلایان به کووید-۱۹ دست به گریبان بودند، به دنبال این بودند که حق امتیاز مالکیت انحصاری واکسن‌های کووید-۱۹ را همانطور که در قوانین بین‌الملل پیش‌بینی شده است، معلق کنند. به باور آنها، تغییر ماهیت حقوقی این واکسن‌ها به «کالای عمومی جهانی» می‌توانست سرعت تولید آن را در جهان افزایش دهد و شیوع بیماری را کُند کند.

بیست و چهارم مارس، دولت هند تصمیم گرفت صادرات واکسن‌های تولید شده در این کشور را به‌منظور واکسیناسیون شهروندانش ممنوع کند. در نتیجه، انستیتو هندی «سرم» که بزرگترین تولید‌کننده واکسن‌های برنامه کوواکس بود، عملاً دیگر قادر به انجام تعهداتش نبود، و برنامه کوواکس سازمان ملل متحد، که وظیفه تهیه و توزیع واکسن‌ها را در کشورهای فقیر بر عهده دارد، برای مدتی مختل شد.

علیرغم فشارهای هند و حمایت‌‌های ضمنی دولت جو بایدن، در نهایت، تمام سازندگان اصلی واکسن‌های کووید-۱۹ با طرح تعلیق مالکیت انحصاری واکسن‌ها مخالفت کردند. آنها برنامه کوواکس را کافی می‌دانستند.

هجدهم مه، رئیس جمهوری آمریکا وعده داده که در ظرف شش هفته، ۸۰ میلیون دوز واکسن کرونا به برنامه کوواکس اهدا کند. در آن زمان، سازمان جهانی بهداشت از کشورهای ثروتمند خواسته بود که واکسن اضافی‌شان را به کشورهای فقیر بدهند. یونیسف، مازاد واکسن‌ کشورهای ثروتمند را بیش از ۱۵۳ میلیون دوز می‌دانست.

چهاردهم ژوئن، در جریان اجلاس گروه هفت، قدرت‌های جهانی وعده دادند که یک میلیارد دوز واکسن را مستقیماً و یا از طریق برنامه کوواکس در اختیار کشورهای فقیر بگذارند. بوریس جانسون، نخست وزیر بریتانیا، این تصمیم را «گامی بزرگ به سوی واکسیناسیون جهان» توصیف کرد. در ابتدای تابستان ۲۰۲۱، فقط ۲ درصد از جمعیت قاره آفریقا واکسینه شده بود.

انتظار می‌رفت که با به قدرت رسیدن جو بایدن، دیپلماسی آمریکا در مسیری جدید قرار بگیرد، یا دست‌کم به همان راهی بازگردد که پیش از دونالد ترامپ، باراک اوباما مدافعش بود؛ یعنی همکاری بیشتر با متحدان و گفت‌وگوی سازنده با مخالفان. این رویکرد هرچند در روابط آمریکا و اروپا، و در رقابت با روسیه و چین تا حدی به اجرا گذاشته شد، در خاورمیانه عملی نشد.

توافق هسته‌ای ایران

نهم آوریل، مذاکرات احیای برجام، بدون حضور مستقیم آمریکا، در وین آغاز شد. جو بایدن که بازگشت واشنگتن به برجام را به بازگشت تهران به تمام تعهدات تعریف شده در برجام منوط کرده بود، مذاکرات با ایران را فراتر از مساله هسته‌ای می‌دید و مایل بود درباره برنامه موشکی و سیاست‌های منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران نیز گفت‌وگو کند. اما ایران چنین شرطی را نپذیرفت. مذاکرات به‌طور غیرمستقیم و با میانجیگری اروپاییان شروع شد و تا پایان دوران ریاست جمهوری حسن روحانی نیز ادامه یافت، اما به‌جایی نرسید.

بازگشت طالبان به قدرت

چهاردهم آوریل، جو بایدن اعلام کرد که توافق صلح بین طالبان و دولت دونالد ترامپ را به اجرا خواهد گذشت و نیروهای آمریکا را از افغانستان بیرون خواهد برد. او در جریان کارزار انتخابی خود نیز بر این نکته تأکید کرده بود که افغانستان «درست شدنی نیست» و دولت وی به «طولانی‌ترین جنگ آمریکا» خاتمه خواهد داد. خروج نظامیان علیرغم هشدارهای مقامات امنیتی آمریکایی و ائتلاف بین‌المللی از ماه مه آغاز شد.

طالبان در ساختمان ریاست جمهوری افغانستان در کابل

چهارم مه، طالبان حملات گسترده‌ای را علیه نیروهای افغان در چندین ولایت از جمله در هلمند آغاز کردند. اشرف غنی که مدعی بود نیروهای تحت رهبریش «کاملاً قادر به دفاع از مردم و کشور خود هستند»، در ظرف دو ماه کنترل کامل کشور را از دست داد و از کابل گریخت.

پانزدهم اوت، کابل سقوط کرد. محمد نعیم، سخنگوی طالبان، از پایان جنگ خبر گفت و فرا رسیدن « روزی بزرگ برای مردم افغانستان» که «شاهد به ثمر رسیدن فداکاری‌های بیست سال گذشته هستند».

باوجود این اظهارات به‌ظاهر خوشبینانه، واقعیت این بود که سقوط دولت افغانستان و بازگشت طالبان به قدرت، ضربه مهلکی به جامعه مدنی این کشور، به‌ویژه به زنان، خبرنگاران و مدافعان حقوق بشر وارد خواهد کرد. علاوه بر این، از آن روز تاکنون، اقتصاد افغانستان که به کمک‌های جامعه جهانی وابسته بود، درهم شکسته و افغان‌ها را دچار بحرانی دیگر کرده است.

تنش در خاورمیانه

بحران اقتصادی و تنش‌های سیاسی در لبنان نیز دامن مردم را گرفته و رها نمی‌کرد. یک سال بعد از انفجاری که بندر بیروت را با خاک یکسان کرده صدها کشته و زخمی برجا گذاشت، احزاب سیاسی همچنان بر سر تشکیل دولت روزآزمایی می‌کردند و لبنانی‌ها را به حال خود رها کرده بودند. افزایش چشم‌گیر فقر و بیکاری بسیاری را بار دیگر به خیابان کشاند.

دهم سپتامبر، یعنی پس از ۱۳ ماه سردرگمی، سرانجام کابینه جدید لبنان معرفی شد. دولت نجیب میقاتی، ده روز بعد، از مجلس رأی اعتماد گرفت. لبنان اکنون ظاهراً از بن‌بست سیاسی بیرون آمده، اما مشخص نیست دولت جدید چه زمانی بتواند مشکلات معیشتی کشور را حل کند.

دهم اکتبر، انتخابات پارلمانی عراق با میزان مشارکت پایین و در شرایطی برگزار شد که مردم این کشور نیز با بحران اقتصادی و فساد حکومتی و تفرقه‌های قومی دست و پنجه نرم می‌کردند. پیروزی جریان حامی مقتدی صدر، روحانی شیعه که با شعار استقلال و مخالفت با نفوذ خارجی وارد انتخابات شده بود، و ناکامی ائتلاف الفتح بر فضای پرتنش حاکم بر این کشور افزود.

محل سکونت آقای کاظمی در منطقه سبز بغداد هدف حمله یک پهپاد پر از مواد منفجره قرار گرفت

هفتم نوامبر، در حالی که اعتراضات گسترده به نتیجه انتخابات همچنان ادامه داشت، محل سکونت مصطفی کاظمی نخست وزیر عراق، هدف حمله یک پهپاد قرار گرفت. او از این حمله سلامت جان به در برد، اما نزاع‌های سیاسی در این کشور تا امروز فروکش نکرده است. در این میان، نیروهای ائتلاف بین‌الملل به رهبری ایالات متحده آمریکا قرار است تا پایان سال ۲۰۲۱ عراق را ترک کنند.

در نتیجه بی‌ثباتی سیاسی و بحران اقتصادی پیامدی خاورمیانه و آسیای میانه، در سال ۲۰۲۱ نیز شاهد کوچ بسیاری از ساکنانش بود؛ از عراق و سوریه گرفته تا لبنان و افغانستان و ...، پناهجویان این بار نه از طریق سواحل ایتالیا و یونان که از مرز بلاروس و لهستان کوشیدند راهی به اروپا بیایند.

بحران پناهجویان در مرز اروپا

بسیاری، الکساندر لوکاشنکو، رئیس‌جمهور بلاروس، را بانی و باعث شکل‌گیری این بحران جدید در مرز اروپا می‌دانند. او که به «آخرین دیکتاتور اروپا» معروف شده، متهم است که پناهجویان را به عنوان«اهرم فشار» در رویارویی با اتحادیه اروپا به کار گرفته است.

بیست‌وسم مه، بلاروس هواپیمای مسافربری را که در مسیر یونان به لیتوانی، از آسمان این کشور عبور می‌کرد، مجبور به تغییر مسیر و فرود در فرودگاه مینسک کرد. هدف بازداشت رومن پروتاسویچ، روزنامه‌نگار منتقد دولت بلاروس بود. اروپاییان این اقدام دولت بلاروس را «هواپیماربایی» نامیده و تصمیم گرفتند تحریم‌های جدیدی را علیه این کشور اتخاذ کنند.

اتحادیه اروپا بلاروس را به دلیل نقض حقوق بشر و سرکوب مخالفان تحریم کرده است. اروپاییان بر این باورند که مقامات بلاروس در واکنش به این تحریم‌ها بود که ارسال پناهجویانی را از خاورمیانه به بلاروس و از آنجا به سوی مرزهای لهستان و لیتوانی ساماندهی کرده‌اند.

تجمع پناهجویان پشت مرز لهستان در نیمه ماه نوامبر؛ سرمای اروپا از راه رسیده و پناهجویان خسته میگویند حاضر نیستند بازگردند

یازدهم نوامبر، بررسی‌های بی‌بی‌سی نیز نشان داد که شبکه‌ای از شرکت‌های مسافرتی و قاچاقچیان، که غالباً از رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند، توانسته‌اند پروازهایی را به مقصد بلاروس هماهنگ و روادیدهای رسمی را نیز به این منظور تهیه کنند.

نوزدهم نوامبر، لوکاشنکو در مصاحبه‌ای با بی‌بی‌سی اذعان کرد که «شاید کسی به آن‌ها کمک کرده باشد»، اما نپذیرفت که پناهجویان تحت فرمان او و به‌منظور ایجاد بحران به بلاروس و سپس به مرز این کشور با اروپا فرستاده شده‌اند.

بنابر گفته‌ مقامات لیتوانی، تعداد پناهجویانی که تنها در طول ماه نوامبر امسال به‌طور غیرقانونی از مرز بلاروس عبور کرده و وارد خاک این کشور شده‌اند از مرز ۴۲۰۰ نفر گذشته است. این رقم در ابتدای تابستان، یعنی پیش از شروع بحران، ۴۷۰ تن اعلام شده است.

در حالی که روز به‌روز بر تعداد پناهجویان در مرز اروپا افزوده می‌شد، اتحادیه اروپا تحریم‌های شدیدتری را علیه بلاروس در نظر گرفت و مقامات لهستان نیز تصمیم گرفتند نیروهای نظامی خود را به نواحی مرزی با بلاروس اعزام کنند.

بخش بزرگی از این نواحی جنگلی مرزی منطقه ممنوعه اعلام شد. ساخت دیوار و کشیدن سیم خاردار در دستور کار ارتش قرار گرفت و امکان رفت‌وآمد خبرنگاران و فعالان حقوق بشری محدود شد. تصاویر معدودی که در این مدت از مناطق مرزی منتشر شده‌اند از رفتار خشن نیروهای نظامی لهستان با پناهجویان حکایت دارد.

رویارویی روسیه و ناتو

تنش در مرزهای شرقی اروپا به بحران مهاجران محدود نشد، رویارویی شرق و غرب در اوکراین نیز ادامه یافت. مانورهای نظامی ارتش روسیه در نزدیکی مرز این کشور با واکنش مقامات اوکراینی و اروپایی همراه شد و اعتراض کشورهای عضو ناتو را برانگیخت.

اوکراین که از سال ۲۰۱۴ دست‌خوش درگیری‌های داخلی است به محل مناقشه اصلی مسکو و بروکسل تبدیل شده است. روسیه در واکنش به درخواست اوکراین برای عضویت در ناتو، در جنگ داخلی اوکراین مداخله کرد. پیامد آن نیز جدایی کریمه از اوکراین و الحاق آن به روسیه بود. از آن زمان تاکنون، نیروهای نظامی ناتو در اوکراین مستقر شده‌اند.

هفتم دسامبر، جو بایدن و ولادیمیر پوتین درباره بحران اوکراین گفت‌و‌گو کردند. انتظار می‌رفت که تنش کاهش یابد، اما یک هفته بعد، در چهاردهم دسامبر، مقامات اوکراینی اعلام کردند که حدود چهار هزار سرباز ناتو که نیمی از آنها آمریکایی هستند همچنان در خاک این کشور خواهند ماند.

تصویر وزارت دفاع روسیه از تمرین‌های نظامی در نزدیکی مرز اوکراین - کشورهای غربی نگران تهاجم نظامی روسیه هستند

ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه، بارها گفته که حضور نیروهای ناتو در منطقه نفوذ خود را برنمی‌تابد و همواره نسبت به این موضوع مواضع تندی گرفته است.

بنابر گزارش‌ها، در حال حاضر دست‌کم ۱۰۰ هزار سرباز ارتش روسیه در مرزهای غربی این کشور مستقر هستند. اروپاییان نسبت به آغاز یک رویارویی نظامی در منطقه ابراز نگرانی کرده‌اند.

بیست‌و هشتم دسامبر، کاخ سفید اعلام کرد که مقامات روسیه و آمریکا دهم ژانویه سال آتی با یکدیگر دیدار و درباره تحولات اخیر اوکراین گفت‌وگو خواهد کرد. نمایندگان ناتو و روسیه نیز ۲ روز بعد مذاکره خواهند کرد.

آنهایی که از صحنه سیاست کنار رفتند

در سالی که گذشت چهره‌های سیاسی مطرحی نیز بودند که صحنه را به حریفان واگذار کردند و کنار رفتند.

بیست‌وسوم مارس،‌ چهارمین انتخابات اسرائیل در ظرف دو سال برگزار شد، بدون آنکه حزبی به پیروزی قطعی برسد. احزاب نزدیک به بنیامین نتانیاهو نتوانند اکثریت پارلمان را به دست آورند. و نخست‌وزیر اسرائیل را بار دیگر با چالشی جدیدی مواجه شد. این‌بار احتمال تشکیل یک دولت ائتلافی دشوارتر از همیشه به نظر می‌رسید.

سی مه، پس از گذشت ماه‌ها رایزنی، رقبای بنیامین نتانیاهو برای تشکیل دولت ائتلافی به توافق رسیدند. نفتالی بنت، رهبر حزب راست افراطی یمینا اعلام کرد که با یائیر لپید، رهبر حزب یش عتید، اتحاد خواهد کرد و به دولت وی می‌پیوندد.

دوم ژوئن، دولت ائتلافی جدید رسماً آغاز به کار کرد و نتانیاهو مجبور شد پس از ۱۲ سال از سمت نخست‌وزیری کنار برود. نتانیاهو در حالی از قدرت خداحافظی کرد که در ماه‌های اخیر درگیر یک پرونده فساد مالی نیز بود.

او از سرسخت‌ترین مخالفان برجام بود و همواره مواضع تندی نسبت سیاست‌های جمهوری اسلامی ایران در منطقه و در سطح بین‌المللی داشت. گرچه به نظر نمی‌رسد که سیاست‌های کلان اسرائیل در قبال ایران تغییر کرده باشد، اما برخی مواضع دولت جدید، از جمله در باب مذاکرات هسته‌ای، اگر نگویم نرم‌تر، دیپلماتیک‌تر شده است.

هجدهم ژوئن، انتخابات ریاست‌جمهوری در ایران برگزار شد. پیروزی ابراهیم رئیسی در این انتخابات، نه تنها پایان دوران روحانی را رقم زد بلکه نیروهای جریان اصلاحات را نیز از دایره قدرت بیرون راند. با کنار رفتن حسن روحانی و تیم مذاکره‌کننده او، نتیجه مذاکرات برجام نیز در هاله از ابهام فرو رفت.

گرچه خداحافظی روحانی و نتانیاهو از قدرت می‌تواند در تحولات آینده خاورمیانه مهم به‌نظر بیاید، اما پایان زمامداری آنگلا مرکل بی‌تردید از اهمیت بیشتری در سطح جهانی برخوردار است. صدراعظم آلمان به مدت ۱۶ سال در قلب مهم‌ترین بحران‌ها و رخدادهای سیاسی جهان قرار داشت؛ از رویارویی با روسیه تا جنگ داخلی در سوریه و بحران مهاجران در اروپا و تنش‌ها و مسائل داخلی اتحادیه اروپا و اختلافات سیاسی با دونالد ترامپ، آنگلا مرکل همواره نقشی میانه‌رو را ایفا کرد و به گفته کارشناسان مسایل سیاسی میراثی مهم برای سیاستمداران آلمانی بعد از او به جا خواهد گذاشت.

بیست‌وششم سپتامبر، حزب سوسیال دموکرات آلمان در انتخابات سراسری به پیروزی رسید، دولت ائتلافی مرکل قدرت را واگذار کرد تا عصری جدید در این کشور و عملاً در مناسبات آلمان و جهان آغاز شود.

کرونا و ادامه نگرانی‌ها

در ماه‌های پایانی سال ۲۰۲۱، برخلاف انتظارات، ویروس کرونا همچنان در سطح جهان گسترش یافت و علیرغم کارزار جهانی واکسیناسیون قربانی گرفت.

اول نوامبر، تعداد مرگ‌ومیر ناشی از بیماری کووید-۱۹ از مرز پنج میلیون نفر گذشت.

بیست‌وششم نوامبر، سازمان بهداشت جهانی در جلسه‌ای اضطراری که در ژنو تشکیل شد نسبت به عواقب شیوع سویه جدید ویروس کرونا که در آفریقای جنوبی شناسایی شده بود، هشدار داد.

سیزدهم دسامبر، دیگر سویه اومیکرون در اقصی نقاط جهان پخش شده بود. نخستین قربانی آن در اروپا یک بریتانیایی بود.

کشورهای توسعه یافته به سرعت تدابیر بهداشتی جدیدی برای جلوگیری از شیوع اومیکرون اتخاذ کردند که تزریق دوز یادآور واکسن و اعمال برخی محدودیت‌های رفت‌وآمد از آن جمله بود.

بیش از ۸۰۰۰ پرواز در تعطیلات آخر کریسمس که از روز جمعه آغاز شد، لغو شده است

جشن‌های پایان سال نو بار دیگر با ترس و نگرانی از ابتلا به کووید-۱۹ همراه شد. بسیاری ترجیح دادند سفر و دیدار از خویشاوندان خود را به تعویق بیاندازند. و این در حالی است که بیش از ۹ میلیارد دوز واکسن در ۱۹۷ کشور جهان مورد استفاده قرار گرفته است. حدود ۴۸ درصد از جمعیت جهان واکسینه شده‌اند. میزان واکسیناسیون در برخی کشورهای توسعه یافته از جمله کره‌جنوبی و پرتغال از مرز ۸۰ درصد گذشته است.

باوجود این، بیماری کووید-۱۹ هنوز قربانی می‌گیرد. یکی از دلایل عمده آن، به باور کارشناسان، عدم واکسیناسیون گسترده در کشورهای توسعه نیافته است. برنامه کوواکس همچنان به کار خود ادامه می‌دهند، اما مقامات بارها از کاهش کمک‌های کشورهای ثروتمند و تأخیر در ارسال محموله‌های موعود ابراز نارضایتی کرده‌اند.

به گفته سازمان جهانی بهداشت، در پایان ماه سپتامبر، کارزار واکسیناسیون در ۵۰ کشور جهان با شکست روبرو شده است. اغلب این کشورها در قاره آفریقا واقع شده‌اند، جایی که تنها ۶ درصد از کل جمعیت واکسنیه شده‌اند.

دوم دسامبر، آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد، نسبت به عواقب شکست واکسیناسیون در کشورهای فقیر هشدار داد و گفت: «سویه‌های گوناگون بیماری کووید-۱۹ زندگی و چشم‌انداز احیای اقتصادی آفریقا را تهدید می‌کند.» وی میزان پایین واکسیناسیون و دسترسی نابرابر به واکسن را زمینه اصلی رشد سویه‌های جدید ویروس کرونا دانست و بار دیگر از کشورهای تولیدکننده واکسن خواست به فکر دیگران نیز باشند.