مادام عباس؛ زن فرانسوی بانفوذ در دربار قاجار که سبک زندگی زنان را تغییر داد / از آموزش زلف چتری و آرایش جدید تا پوشیدن‌جوراب کوتاه و تنبان فنر

مادام عباس، زنی فرانسوی و هنرمند بود که در دوره قاجار به ایران آمد و به یکی از چهره‌های بانفوذ و تأثیرگذار در دربار تبدیل شد. او که در فرانسه به هنرهای متعددی از جمله گلسازی، آرایشگری، موسیقی و مد آراسته بود، پس از ازدواج با حاجی عباس شیرازی، نقاش ایرانی، به ایران آمد و در دربار قاجار به فعالیت‌های فرهنگی و تربیتی پرداخت. مادام عباس به دلیل ذکاوت، زیرکی و تسلط به زبان فارسی و آداب ایرانی، توانست جایگاه ویژه‌ای در اندرون حرمسرا پیدا کند و به یکی از نزدیکان مهدعلیا، مادر ناصرالدین شاه، تبدیل شود.

ورود مادام عباس به ایران و آغاز فعالیت‌ها

حاجی عباس شیرازی، نقاش و گلساز ایرانی، در حدود سال ۱۲۳۵ هجری قمری (قرن نوزدهم) به دستور دولت قاجار و با هزینه دولت به فرانسه اعزام شد تا در رشته گلسازی و ساخت گل‌های مصنوعی تحصیل کند. هدف از این سفر، ارتقای مهارت‌های هنری و صنعتی او برای خدمت به دربار و توسعه هنرهای دستی در ایران بود.

در کتاب «خاطرات مونس الدوله» که روایتگر زندگی زنان دربار ناصرالدین شاه است، به دلیل سفر حاجی عباس شیرازی به فرانسه اشاره شده است. این ندیمه حرامسرای ناصرالدین شاه در روایت خود آورده است:  در زمان محمد‌شاه، یک تاجر فرنگی صندوقی گل کاغذی از فرنگستان آورد و ده بیست تا از آن گل‌ها را به طور نمونه برای اندرون‌ها فرستاد. خانم‌های آن روز که تازه گل کاغذی را دیده بودند، روی چشم و همچشمی به دست و پا افتادند و همه آن گل‌های کاغذی را یکجا به قیمت خیلی گزاف خریدند که دست هوو‌ها و مادرشو‌هر‌ها به آن تحفه‌های نازنین نرسد! این پیش آمد، غوغای بزرگی توی خانه‌ها راه انداخت که چرا دیگران گل کاغذی داشته باشند و ما نداشته باشیم. بسیاری از آنها اعتصاب غذا کردند، شام نخوردند و از دست زدن به سیاه و سفید خود‌داری کردند. بالا‌خره بزرگان قوم برای اینکه جنجال را بخوابانند و دل خانم‌ها را خوش کنند، یک نقاش زبر‌دست را به نام «حاج عباس شیرازی» به پاریس فرستادند تا آنجا گل کاغذی زیادی بخرد و خودش هم گلسازی یاد بگیرد و به تهران بر‌گردد.(خاطرات مونس الدوله، ص 156 و ص 157)

حاجی عباس در حدود سال ۱۲۳۵ هجری قمری به پاریس رفت و در بعضی کارخانه‌های گل‌سازی آن دیار، شاگردی کرد و نزد خانمهایی که در این زمینه تخصص داشتند، به آموختن این صنعت پرداخت. اما هنر ساخت این گل‌ها، هنری ظریف و زنانه بود، طوری‌که حاجی عباس با اینکه نقاش زبردستی محسوب می‌شد، سرانگشتان لطیفی برای گل‌سازی نداشت و هر چقدر تلاش کرد نتوانست هنری را که خانم‌های پاریسی دارند به درستی فرا بگیرد. آخر کار، تدبیری که به نظر حاجی عباس رسید و آن تدبیر این بود که با کسب اجازه از محمد میرزا یکی از خانم‌های گل ساز فرانسوی را با خود به ایران بیاورد و چون این اجازه را یافت، خانمی سی ساله از اهالی اورلئان را با دستمزد سالی هشت هزار فرانک، به خدمت گرفت. این خانم در حدود سال ۱۲۳۵ هجری قمری (حدود ۱۸۱۹ میلادی) با حاجی عباس شیرازی ازدواج کرد و از آن پس به مادام عباس مشهور شد و همراه همسرش  به تبریز آمد. حاجی عباس که خود از هنرمندان و افراد متنفذ دربار بود، پس از یکی دو سال درگذشت و مادام عباس که در آن زمان حدود ۴۰ سال داشت، در دربار ماند و فعالیت‌های خود را گسترش داد.

مادام عباس به سرعت زبان فارسی و آذری را فراگرفت و با تسلط به زبان و آداب ایرانی، توانست در اندرون محمد میرزا (ولیعهد وقت و بعدها ناصرالدین شاه) به عنوان آرایشگر و مربی زنان حرمسرا مشغول به کار شود. او با نقل حکایات و داستان‌های اروپایی، اوقات شاه آینده را خوش می‌کرد و به تدریج نفوذ قابل توجهی در دربار پیدا کرد.

نقش مادام عباس در دربار قاجار

مادام عباس به عنوان کارشناس مد و آرایشگری، تغییرات چشمگیری در پوشش و آداب زنان ایرانی ایجاد کرد. او آموزش‌هایی مانند گلسازی، مدلینگ، نوازندگی پیانو و آواز را به زنان دربار ارائه می‌داد و سبک‌های جدید پوشش و آرایش را معرفی کرد. از جمله تغییراتی که به زنان آموزش داد می‌توان به پوشیدن جوراب کوتاه، تنبان فنری، شلیته آهاردار و زلف چتری اشاره کرد.

او به دلیل رفتارهای متین و رعایت حجاب، توانست اعتماد رجال و اشراف را جلب کند و به عنوان مربی و اصلاح‌گر زنان دربار شناخته شود. مادام عباس چندین بار به اماکن مقدس مانند کربلا و مشهد سفر کرد که این سفرها بر وجهه و اعتبار او افزود.

روابط نزدیک با مهدعلیا و نفوذ سیاسی

یکی از مهم‌ترین عوامل موفقیت مادام عباس، دوستی و نزدیکی او با مهدعلیا (ملک جهان خانم)، همسر محمدشاه و مادر ناصرالدین میرزا (ناصرالدین شاه) بود. این دوستی به حدی بود که مادام عباس به عنوان مشاور و رازدار مهدعلیا در امور دربار و حتی مسائل سیاسی شناخته می‌شد. مهدعلیا تربیت فرزندان خود، ناصرالدین میرزا و عزت‌الدوله را به مادام عباس سپرد و او را به عنوان مترجم رسمی اندرون با حقوق ماهیانه قابل توجهی استخدام کرد.

مادام عباس در زمان سلطنت محمدشاه و پس از آن، نقش مهمی در تربیت و آموزش زنان دربار داشت و در انتخاب همسر برای ولیعهد ناصرالدین میرزا نیز دخالت داشت. او چهار شاهدخت را برای ازدواج ولیعهد معرفی کرد که از میان آن‌ها گلین، دختر شاهزاده احمدعلی میرزا، به عقد ولیعهد درآمد.

فعالیت‌های فرهنگی و هنری مادام عباس

مادام عباس علاوه بر گلسازی، در زمینه‌های مختلف هنری و فرهنگی فعالیت داشت. او مانکن، مدیست، نوازنده پیانو و آوازخوان خوبی بود و این مهارت‌ها را به زنان دربار آموزش می‌داد. هنر گلسازی او به ویژه مورد توجه قرار گرفت و گل‌های کاغذی که با خود به ایران آورد، در دربار محبوب شد.

او همچنین به عنوان کارشناس مد، تغییرات چشمگیری در پوشش زنان ایرانی ایجاد کرد که تا آن زمان رایج نبود. این تغییرات شامل دوخت یراق به لباس‌ها، استفاده از شلیته آهاردار و مدل‌های جدید مو بود که به تدریج در میان زنان اشرافی رواج یافت.

شخصیت و ویژگی‌های مادام عباس

مادام عباس زنی زیرک، باهوش و با ذوق بود که توانست با شناخت دقیق از فرهنگ و اعتقادات مردم ایران، خود را به خوبی با شرایط وفق دهد. او با رعایت حجاب و رفتارهای متین، توانست اعتماد مردان اعیان و اشراف را جلب کند و به عنوان یک زن خارجی در محیطی کاملاً محافظه‌کار و بسته، جایگاه ویژه‌ای پیدا کند.

او به دلیل تسلط به زبان فارسی و آداب ایرانی، به «پیرزن کتاب چهل طوطی» یا «طوطی خانم» نیز معروف شد، لقبی که نشان‌دهنده محبوبیت و نفوذ او در میان زنان حرمسرا بود.

پایان زندگی و میراث مادام عباس

مادام عباس در زمستان سال ۱۲۹۵ هجری قمری (حدود ۱۸۷۸ میلادی) در تهران درگذشت و در همان شهر به خاک سپرده شد. او نزدیک به ۸۰ سال عمر کرد و بخش بزرگی از زندگی خود را در ایران و دربار قاجار گذراند.

میراث مادام عباس در تغییرات فرهنگی و اجتماعی زنان دربار قاجار و نقش او در آموزش و تربیت نسل جدید زنان ایرانی باقی ماند. اگرچه در برخی روایت‌ها و سریال‌های تلویزیونی به او نقش‌های سیاسی و فتنه‌گرانه نسبت داده شده، اما اسناد تاریخی بیشتر او را به عنوان زنی فرهنگی، هنرمند و مربی زنان دربار معرفی می‌کنند.